KÜLTÜREL MİRAS MEVZUATI

Kültür varlıkları ve bu varlıkların korunmasına yönelik yaklaşım ve programların kurallara bağlanması ilk kez 19. yüzyılın ortalarında Tanzimat sonrasında izlenmektedir. Tanzimat’ın en önemli iki ögesinden biri olan yasalaştırma yeni kurallar getirerek koruma alanında da etkisini göstermiştir.

Büyük kentlerdeki ulaşım, yeni yapılaşma vb. konularda çağdaş tanım ve uygulamalar getirmeyi amaçlamakla beraber, yapılaşmış alanlardaki eski yapılara ilişkin bazı hükümler de içeren Ebniye Nizamnameleri’nin (İmar Yönetmelikleri) ilki 1848 yılında yayınlanmıştır.

1846 yılında, Tophane Müşiri Fethi Ahmet Paşa’nın Aya İrini’de uzun yıllardır toplanan eserlerin düzenlenmesi için görevlendirilmiş olması müzeciliğin ilk adımı sayılır. Aya İrini’de toplanan eserler iki bölüme ayrılmıştır. Bunlardan ‘Mecma-ı Esliha- i Atika’ daha sonra ‘Askeri Müze’, ‘Mecma-i Asar-ı Atika’ ise ‘Devlet Müzesi’ haline gelecektir.

Cumhuriyetin ilk yıllarında restorasyon etkinliklerinin yeterli düzeyde olduğu söylenemez. Bunun nedenleri arasında yeni Cumhuriyetin parasal kaynaklarının çok kısıtlı olması ve uzman elemanların yok denecek kadar az olması sayılabilir. İlk onarımlar, yine bir Osmanlı kurumu olan Vakıflar Genel Müdürlüğünce gerçekleştirilmiştir. Ancak bu yapıların çok azının belli bir değer taşıyan anıtsal yapılar olduğu bilinmektedir. Bu süreçte ilk onarılan yapı Ayasofya'dır.

Türkiye'de 1932 yılında ‘Anıtları Koruma Komisyonu’ adı altında yeni bir kurum oluşturulmuştur. Bu kurumun ilk etkinliklerinden bir tanesi onarılacak yapıların saptanmasıdır.

Cumhuriyetin ilk 30 yılında, koruma alanında örgütlenen sivil toplum örgütleri yok denecek kadar azdır. 1927 yılında İzmir'de kurulan, ‘İzmir Asarı Atika Muhipleri (Sevenleri) Cemiyeti’; 1941 yılında kurulan ‘Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu’; 1935 yılında kurulan ‘Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu’ bu örgütler arasındadır.

1973 yılında 1710 sayılı yasanın ‘sit’ tanımını getirmesi, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü bünyesinde, ‘Tespit ve Tescil’ ve ‘Koruma Planlaması’ birimlerinin kurulması, 1980’li yıllardan sonra, belgeleme çalışmalarına ağırlık verilmesi Cumhuriyet döneminin belli zaman dilimleri arasındaki korumaya, mevzuata ve uygulamaya yönelik gelişme ve değişimler olduğunu gösterir.

Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planının ışığı altında Kültür Bakanlığınca saptanan ilkeler; salt koruma yerine koruma, değerlendirme ve geliştirme ya da bütünleşmiş koruma, işlev vererek yaşatma ilkesi, bütünleşmiş koruma uygulamasının toplumun sosyal, ekonomik ve kültürel gereksinimlerini de karşılayacak, yaşam koşullarını sağlıklaştıracak biçimde yürütülmesinin sağlanması ilkesi, koruma-değerlendirme-geliştirme konusunun diğer sektör, özellikle turizm, kullanımları ile uyumlu bir şekilde ele alınması ilkesi, ilgili uzmanların yeterli ve nitelikli bir seviyede yetiştirilmesi ilkesidir.

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun görevi, 1983 yılında çıkan 2863 sayılı yasa ile sonlanmıştır. Bu kurumun yerine Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu oluşturulmuştur.

III. Osman (1754-1757) "kafir elinden çıkmıştır" diye, sarayda birikmiş tablo, vazo, mobilya gibi, kaynağı batı olan bazı eşyayı parçalatacak kadar hoşgörüsüz davranmıştır.

İmparatorluğun doğrudan eski eserle ilgili ilk yasa düzenlemesi olan 13 Kasım 1869 tarihli Asarı Atika Nizamnamesi 8 maddeden oluşmaktadır. Nizamnamenin ilk maddesi Osmanlı topraklarında eski eser aramak isteyenlerin Maarif Nezaretinden (Eğitim Bakanlığından) izin alması koşulunu getirmiştir. 2. madde eski eserlerin yurtdışına çıkartılamayacağını ancak yurtiçinde alınıp satılabileceğini belirtmekte, 4. madde de ise eski paraların bu hüküm dışında kaldığı yer almaktadır. Yer üstünde bulunan eserlerden ‘birşeyler’ kopartmanın yasak olduğu 5. maddenin içeriğini oluşturmaktadır. Nizamnamenin korumayla
ilgili tek maddesi (çok kısıtlı olsa da) budur. Daha sonra 1874 ve 1884 tarihlerinde düzenlenen asarı atika nizamnameleri doğrudan "eski eser"i konu alırlar.

Avrupa'da arkeoloji ve sanat tarihi biliminin de gelişmekte olması, arkeolojik değerlere ilginin artmasının önemli nedenlerinden biridir.

İmparatorlukta ‘obje’ saklamak için sürekli olarak tahsis edilen ilk mekanlardan bir tanesi İstanbul'da Aya İrini kilisesi olmuş ve 16. yüzyıldan itibaren Sarayın silah deposu olarak kullanılmıştır. Kilise, III. Ahmet döneminde, Batıdaki örneklerine uygun olarak ‘Dar-ül Esliha’ (Silah Müzesi) adıyla halka açılmış, ancak 1808 yılındaki yeniçeri isyanında yağmalanınca tümüyle kapatılmıştır.

Dr. Dethier'in ölmesi üzerine bu göreve 4 Eylül 1881'de Osman Hamdi Bey atandı. Dönemin ilk önemli etkinliği 21 Şubat 1884'de yürürlüğe giren 'Üçüncü Asar-ı Atika Nizamnamesi’dir. Bu düzenleme Türk eski eserler hukukunun temeli sayılır. 5 bölümlü nizamnamenin ilk bölümünü genel hükümler, ikinci bölümünü eski eser alım satımı, üçüncü bölümünü araştırma ve kazılara ilişkin hususlar, dördüncü bölümünü taşınmaz mallarla ilgili hükümler, beşinci ve son bölümünü ise ceza hükümleri oluşturur.

Osman Hamdi Bey döneminin bir başka önemli etkinliği, eğitim alanında olmuş ve sanat eğitimine ilgisi korumaya da katkıda bulunmuştur. 1882 yılında kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi, İmparatorluğun ilk tasarım ve güzel sanatlar okuludur. Bu kurum daha sonra Devlet Güzel Sanatlar Akademisi ve son olarak da Mimar Sinan Üniversitesi adını alacaktır.

Ünlü Fransız mimar ve kuramcı Viollet-le-Duc’ün asistanı Leon Parvillé (1830-1885), 1855’teki depremden hasar gören Bursa’nın ünlü yapılarını onarmıştır.

Cumhuriyetin ilk kurumlarından biri olan Antikiteler ve Müzeler Müdürlüğünün hizmetlerinin çok dar bir kadro ile yürütülemeyeceği anlaşıldığından, 1944 yılında ‘Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü’ adı altında bir birim kurulmuştur. Bu birim, gelişmelerin gerektirdiği küçük değişimler geçirerek, 1989 yılına değin hizmet verecektir. Cumhuriyetin ilk 30 yılında , koruma alanında örgütlenen sivil toplum örgütleri yok denecek kadar azdır. 1927 yılında İzmir'de kurulan, ‘İzmir Asarı Atika Muhipleri (Sevenleri) Cemiyeti’ ; 1941 yılında kurulan ‘Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu’; 1935 yılında kurulan ‘Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu’ bu örgütler arasındadır.

Turizm/kültürel miras ve koruma arasındaki olumlu ilişkiler

1950 yılından günümüze değin geçen süreç içerisindeki davranışlar, etkinlikler, kamu ve özel girişimin korumaya yönelik programları vb. diğer etkenler incelendiğinde ise aşağıda sıralanan ve bu dönemi şekillendiren bazı başlıklar bulunduğu görülmektedir.

Ata yadigarina saygı, Osmanlı toplumunun kendinden olana saygı duymasını ifade eden bir kavramdır. bu nedenle kendinden olanı korumak ön plana çıkar. ancak bu topraklarda kendinden önce bir çok kültür yaşamıştır ve gerisinde bir çok yapı ve malzeme bırakmışlardır.