KÜLTÜREL MİRAS MEVZUATI

Osmanlı devletinin klasik çağındaki sıkıntılardan birisi “eski”ye gösterilen ilgi ya da ilgisizliğin düzeyidir. Bu ilgi azlığının olumsuz tavırlara neden olduğu düşünüldüğünde bu tavırların 4 başlık altında toplanabileceği görülmektedir. Bunlardan ilki “Bilgisizlik / Bilinçsizlik / Kayıtsızlık” olarak tanımlanabilir. Osmanlı toplumunun olumsuz davranışlarını etkileyen bir diğer neden dinsel bağnazlık olarak nitelenebilir. Parasal kaynaklarda azalma ve finansman zorlukları kültür varlıklarının korunmasını olumsuz yönde etkileyen bir nedendir. Tarihsel çevrenin tahribinde en önemli nedenlerden biri de doğa, ya da insan kökenli fiziksel etkenlerdir.

Osmanlı devletinin klasik çağındaki sıkıntılardan birisi “eski”ye gösterilen ilgi ya da ilgisizliğin düzeyidir. Bu ilgi azlığının olumsuz tavırlara neden olduğu düşünüldüğünde bu tavırların 4 başlık altında toplanabileceği görülmektedir. Bunlardan ilki “Bilgisizlik / Bilinçsizlik / Kayıtsızlık” olarak tanımlanabilir. Osmanlı toplumunun olumsuz davranışlarını etkileyen bir diğer neden dinsel bağnazlık olarak nitelenebilir. Parasal kaynaklarda azalma ve finansman zorlukları kültür varlıklarının korunmasını olumsuz yönde etkileyen bir nedendir. Tarihsel çevrenin tahribinde en önemli nedenlerden biri de doğa, ya da insan kökenli fiziksel etkenlerdir.

Tanzimat dönemini biçimlendiren diğer önemli öğe her konu ve düzeyde yeni kurumların oluşturulmasıdır. Bu bağlamda merkezi bir örgütlenmenin yanısıra, yerel örgütlenmeye de önem verilmiş ve yeni ilişkiler oluşmaya başlamıştır. Kurumsallaşmanın önemli göstergelerinden bir tanesi, Tanzimattan hemen sonra, uzmanlaşmaya gidilmesi ve değişik alanlar için ‘Nezaret’ ler (Bakanlılar) oluşturulmasıdır. 1826 yılında ilk nezaret olan ‘Evkafı Hümayun Nezareti’ kurulmuş, onu Seraskerlik(1826), Maliye Nezareti (1838), Hazine-i Hassa Nezareti (1839), Zaptiye Nezareti(1839), Maarif Nezareti (1839), Ticaret ve Ziraat Nezareti(1839) ,Nafia Nezareti (1863) ve Bahriye Nezareti (1878) izlemiştir. Her nezaretin bir müsteşarı ve çeşitli sayıda genel müdürlükleri ve klasik büroları (Mektubi, tahrirat, evrak,muhasebe vb.) bulunmaktaydı .

Batılılaşmanın doğası gereği oluşturulmaya başlanan yasal düzenlemeler 2 ana başlık altında toplanabilir. Bunlardan ilki dolaylı düzenlemelerdir ve ilk dolaylı düzenleme olarak 1840 tarihli “Ceza Kanunu” gösterilebilir. Bu yasanın 133. maddesi, özellikle cami, mescit ve türbe gibi İslami yapılar başta olmak üzere, kentin önemli yapılarını tahrip eden veya yıkanların cezalandırılacağını belirtmektedir.

Batılılaşmanın doğası gereği oluşturulmaya başlanan yasal düzenlemeler 2 ana başlık altında toplanabilir. Bunlardan ilki dolaylı düzenlemelerdir ve ilk dolaylı düzenleme olarak 1840 tarihli “Ceza Kanunu” gösterilebilir. Bu yasanın 133. maddesi, özellikle cami, mescit ve türbe gibi İslami yapılar başta olmak üzere, kentin önemli yapılarını tahrip eden veya yıkanların cezalandırılacağını belirtmektedir.

1864 yılında yayınlanan ve ana amaçları arasında yangınların önlenmesi bulunan ‘Turuk ve Ebniye Nizamnamesi’(Yollar ve Binalar Yönetmeliği) de mevcut yapılarla ilgili çeşitli hükümler içermektedir.

Yer üstünde bulunan eserlerden ‘birşeyler’ kopartmanın yasak olduğu 5. maddenin içeriğini oluşturmaktadır. Nizamnamenin korumayla ilgili tek maddesi (çok kısıtlı olsa da) budur. Daha sonra 1874 ve 1884 tarihlerinde düzenlenen asarı atika nizamnameleri doğrudan "eski eser"i konu alırlar. Bu düzenlemelerin ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

Dr. Dethier'in ölmesi üzerine bu göreve 4 Eylül 1881'de Osman Hamdi Bey atandı. Dönemin ilk önemli etkinliği 21 Şubat 1884'de yürürlüğe giren 'Üçüncü Asar-ı Atika Nizamnamesi’dir. Bu düzenleme Türk eski eserler hukukunun temeli sayılır.

İmparatorlukta ‘obje’ saklamak için sürekli olarak tahsis edilen ilk mekanlardan bir tanesi İstanbul'da Aya İrini kilisesi olmuş ve 16. yüzyıldan itibaren Sarayın silah deposu olarak kullanılmıştır. Kilise, III. Ahmet döneminde, Batıdaki örneklerine uygun olarak ‘Dar-ül Esliha’ (Silah Müzesi) adıyla halka açılmış, ancak 1808 yılındaki yeniçeri isyanında yağmalanınca tümüyle kapatılmıştır. Doğru seçenek B'dir.

Cumhuriyetin ilk 30 yılında , koruma alanında örgütlenen sivil toplum örgütleri yok denecek kadar azdır. 1927 yılında İzmir'de kurulan, ‘İzmir Asarı Atika Muhipleri (Sevenleri) Cemiyeti’ ; 1941 yılında kurulan ‘Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu’; 1935 yılında kurulan ‘Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu’ bu örgütler arasındadır.

Osman Hamdi Bey 1883-1885 yılları arasında İzmir çevresinde Aeolia bölgesindeki bazı nekropollerde, Lagina antik kenti Hekatae Tapınağında ve Güneydoğu Anadolu’da Nemrut Dağı Tümülüsünde kazılar yapmış, ayrıca Zincirli’de (günümüzde Gaziantep İli, İslahiye İlçesine bağlı bir köy) Alman bilim adamları tarafından yapılan kazılarda bulunan eserlerin büyük bir bölümünün Müze-i Hümayuna getirilmesini sağlamıştır. Doğru seçenek C'dir.

Olumlu İlişkiler;

Turizm, kentsel kalite ve bakımlı çevre gerektirir. Bu husus geleneksel yerleşmelerin korunması geliştirilmesi için, ön koşul olarak kabul edildiğinden, turizm bu niteliği ile de korumanın yadsınamaz bir parçası olmaktadır.

Geleneksel kent dokularının kentin çöküntü alanları olduğu düşünüldüğünde, turizmin bu niteliği korumaya kaynak ayıramayan yapı malik ve kullanıcılarına yeni kaynaklar yaratabilecektir.

Ziyaretçilerin ‘merak’, öğrenme ve yerel yaşam konusunda bilgilenme olarak tanımlanabilecek temel eğilimleri, ancak geleneksel çevre ve onun bileşeni olan geleneksel konutlarda en üst düzeyde tatmin edilebilir. Bu husus bir kültürü tanıtmanın en gerçekçi yollarından bir tanesi ve en önemlisidir.

Turizm sunduğu yeni ve değişik kullanım olanakları ile ekonomik ve sosyal koşullar nedeniyle özgün kullanım sorunları olan geleneksel konut stokunun kullanılarak korunmasında önemli rol oynayacaktır.

Olumsuz İlişkiler;

Geleneksel konutların dış görünümlerinde veya sokak sağlıklaştırma çerçevesinde turistler için daha çekici hale getirilmesi için yapılacak müdahaleler, restorasyon teknikleri bakımından yanlış ve zarar verici olabilir.

Ayasofya, ayrıca 19. yüzyılda kapsamlı bir onarıma konu olmuştur. Onarımı yürüten Gaspar Fossati, İsviçre asıllı bir İtalyandır. 1809 – 1883 yılları arasında yaşamıştır. Milano Brera Akademisi'nde mimarlık eğitimi almış, İtalya'da çeşitli arkeolojik kazılara katılmıştır. 1833 yılında Rusya'ya gitmiş ve 1836 yılında saray mimarı ünvanını almıştır. 1837 yılında İstanbul Rus Elçiliği binasını inşa eden sanatçı, binanın çok beğenilmesi üzerine İstanbul'da çok sayıda anıtsal proje siparişi almıştır. Doğru seçenek A'dır.

1951 yılında kurulan ‘Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’, hem ilke koyan hem de uygulamaya yönelik karar alan ve yasayla oluşturulmuş ilk kurumdur. Doğru seçene A'dır.

1975 yılı, Türkiye’de ilk programlı, belli amaçlara yönelik ve kuralları konmuş bir envanter çalışmasının başlangıç yılı olarak kabul edilebilir. Doğru seçenek C'dir.

İmparatorluğun doğrudan eski eserle ilgili ilk yasa düzenlemesi olan 13 Kasım 1869 tarihli Asarı Atika Nizamnamesi 8 maddeden oluşmaktadır. Nizamnamenin ilk maddesi Osmanlı topraklarında eski eser aramak isteyenlerin Maarif Nezaretinden (Eğitim Bakanlığından) izin alması koşulunu getirmiştir. Doğru seçenek B'dir.

Osman Hamdi Bey döneminin bir başka önemli etkinliği, eğitim alanında olmuş ve sanat eğitimine ilgisi korumaya da katkıda bulunmuştur. 1882 yılında kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi, İmparatorluğun ilk tasarım ve güzel sanatlar okuludur. Doğru seçenek B'dir.

Ülkenin korumaya yönelik ilk yasal düzenlemesinin 1973 yılında yapılmış olması, çevre ölçeğindeki korumayla ilgili ilk hükümlerin İmar yasalarında yer alması sonucunu doğurmuştur. 1956 yılında yürürlüğe giren 6785 sayılı İmar Kanunu’nun, “yapılacak binaların eski eserlere ve arkeolojik sahalara olan mesafeleri” nin hazırlanacak tüzüklerle belirlenmesine ilişkin hükmü, planlama/koruma ilişkisini
gündeme getiren ilk düzenlemedir. Doğru seçenek D'dir.

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun görevi, 1983 yılında çıkan 2863 sayılı yasa ile sonlanmıştır. Bu kurumun yerine Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu oluşturulmuştur. Doğru seçenek D'dir.

Osmanlı toplumunun özellikle kendilerinden önceki kültürlerin verilerine karşı takındıkları kimi olumsuz tavırlarda bir kasıt öğesi olmadığı söylenebilir. Gerek tahribat gerekse onarımla ilgili çeşitli davranışlar, Osmanlının yapıya bir “kültür varlığı” olarak değil, bir “obje” olarak baktığını doğrular.