KÜLTÜREL MİRAS MEVZUATI

Yapılar, toplumun belli bir gereksinmesini karşıladıkları sürece daha özenle bakılır ve korunur. Her toplumda olduğu gibi Osmanlı toplumunda da yapının kullanılma şansı ve çeşitli sektörler için sağladığı yararlar önem taşır. Cami ve mescitlerin onarımının öncelik taşımasındaki etkenlerden bir tanesi de hizmetin Tanrı buyruğu olmasının yanısıra halkın ibadet gereksinmelerinin karşılanmasına ilişkin yakınmalardır..

Osmanlı toplumunun özellikle kendilerinden önceki kültürlerin verilerine karşı takındıkları kimi olumsuz tavırlarda bir kasıt öğesi olmadığı söylenebilir. Gerek tahribat gerekse onarımla ilgili çeşitli davranışlar, Osmanlının yapıya bir “kültür varlığı” olarak değil, bir “obje” olarak baktığını doğrular.

Kültür varlıkları ve bu varlıkların korunmasına yönelik yaklaşım ve programların kurallara bağlanması ilk kez 19. yüzyılın ortalarında Tanzimat sonrasında izlenmektedir. Tanzimat’ın en önemli iki ögesinden biri olan yasalaştırma yeni kurallar getirerek koruma alanında da etkisini göstermiştir. Hukuk alanındaki eşitsizlikleri kaldıran, devletin görevlerini sınıflayan ve yeniden tanımlayan, taşra örgütlerine yeni görev tanımları getiren, yargılama yöntemleri geliştiren bu yasalaşma hareketleri, 19. yüzyıla damgasını vuran bir eylemler dizisi olmuş, bu husus, eski eser ve koruma alanında da etkisini kısa sürede göstermiştir.

1860’ların sonundan itibaren gündeme getirilecek ‘asarı atika mevzuatı’ (eski eserler hukuku), Devletin giderek arsızlaşan Avrupa kökenli ‘kültürel talan’a karşı kendini korumayı amaçlayan ve içgüdüsel olarak aldığı tavırların ve “meşru müdafaa” nın sonucudur. Bu müdafaa ise arkeolojik kazı konusunda biçimlenmeye başlamıştır. Aslında İmparatorluğun yasal olarak haberli olduğu kazı i şlemleri sonucunda bulunan eserlerin ülke dışına çıkmasına engel olamayışını, sadece yabancıların yasadışı davranışlarında aramaya çalışmak da çok safça bir yaklaşım olacaktır.

İmparatorluğun doğrudan eski eserle ilgili ilk yasa düzenlemesi olan 13 Kasım 1869 tarihli Asarı Atika Nizamnamesi 8 maddeden oluşmaktadır.

İmparatorluğun doğrudan eski eserle ilgili ilk yasa düzenlemesi olan 13 Kasım 1869 tarihli Asarı Atika Nizamnamesi 8 maddeden oluşmaktadır. Nizamnamenin ilk maddesi Osmanlı topraklarında eski eser aramak isteyenlerin Maarif Nezaretinden (Eğitim Bakanlığından) izin alması koşulunu getirmiştir. 2. madde eski eserlerin yurtdışına çıkartılamayacağını ancak yurtiçinde alınıp satılabileceğini belirtmekte, 4. madde de ise eski paraların bu hüküm dışında kaldığı yer almaktadır. Yer üstünde bulunan eserlerden ‘birşeyler’ kopartmanın yasak olduğu 5. maddenin içeriğini oluşturmaktadır. Nizamnamenin korumayla ilgili tek maddesi (çok kısıtlı olsa da) budur.

Daha sonra 1874 ve 1884 tarihlerinde düzenlenen asarı atika nizamnameleri doğrudan "eski eser"i konu alırlar. Bu düzenlemelerin ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

• İlke olarak, eski eser devlet malıdır,

• ‘Eski’ kavramı Osmanlı İmparatorluğu öncesi kültürlerin verileri ile sınırlıdır,

• Özellikle taşınır eserler, onu bulanların malıdır. Bu nedenle, arkeolojik kazılarda bulunan eserler yurtdışına çıkartılabilmektedir,

• Taşınmaz kültür varlıklarının korunması konusunda yeterli hükümler bulunmamaktadır.

23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisinin oluşumundan sonra kurulan Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olarak Türk Asar-ı Atikası Müdürlüğü (Türk Eski Eserler Müdürlüğü) kurulmuştur. Kurtuluş Savaşının hemen sonunda izlenen ilk çaba ise, Gazi Mustafa Kemal'in buyruğu ile "Müzeler ve Asar-ı Atika Hakkında Talimat" başlığı altında 5 Kasım 1922'de valiliklere gönderilen genelgedir.

Genelgede, illerde Milli Eğitim Müdürlüklerinin, eski eserlerle ilgili tüm işlemlerin yürütülmesinden sorumlu olduğu belirtilmektedir. 1924 yılında hükümet, Osmanlı Devleti döneminde kurulan “Eski Eserler Sürekli Kurulu” nun bu dönemde de çalışmalarına devam etmesini kararlaştırmıştır. Buna göre Kurul’un görevi İstanbul'da ve İstanbul il sınırları içerisinde bulunan eski eserleri ve anıtları belgelemek, bu yapılarla ilgili yayınları hazırlamak, eski eserlerin, onarımı, taşınması ve yıkılması konularında karar vermektir.

Devlet eliyle gerçekleştirilmesi gereken koruma etkinlikleri için yeterli parasal kaynak olması gerekmektedir. Cumhuriyet hükümetlerinin bu konuda ayırdıkları ilk ödenekler Milli Eğitim Bakanlığı bütçesinde yer alır. Bu ödeneklerin devletin tüm bütçesinin % 0.025 ‘i oranında olması ne kadar yetersiz olduğunun bir göstergesidir. Hemen tüm Türk-İslam dönemi anıtsal eserlerinin sahibi ya da yöneticisi olan vakıflar ise 1924 yılından itibaren ‘Evkaf (Vakıflar) Umum Müdürlüğü’ tarafından ele alınmış ve 1922-1932 yılları arasında 2.115.660.TL harcanarak 3788 hayrat eser onarılmıştır. Ancak bu yapıların çok azının belli bir değer taşıyan anıtsal yapılar olduğu bilinmektedir. Bu süreçte ilk onarılan yapı Ayasofya'dır ve Mimar Kemalettin Bey tarafından ele alınmıştır.

Korumanın, geniş halk kitlelerinin ve yerel yöneticilerin katkı ve desteği olmadan gerçekleşemeyeceği bilindiğinden Cumhuriyetin ilk yıllarında bu konuda çeşitli programlar geliştirilmiştir. Eski eser olgusunun tanıtılması ve benimsetilmesi için çaba gösterilen platformların başında Halkevleri gelir. O dönemin önemli sosyo-kültürel kurumlarından Halkevleri içinde bir örgütlenme yapılması öngörülmüş, bilim insanları tarafından verilecek bilgilerin, Halkevlerindeki rehberler tarafından halka anlatılması programlanmıştır. Bu bağlamda, Milli Eğitim Bakanlığının 1930'lu yılların ortasında hazırladığı, ‘Antikiteler (Eski Eserler) ve Tarihi Eserlerden Derslerde Nasıl İstifade Edileceği Hakkında Andıç (Genelge)’ başlıklı ve tüm okullarda uygulanması öngörülen çok kapsamlı bir program ilgi çekmektedir.

1956 yılında yürürlüğe giren 6785 sayılı İmar Kanunu’nun, “yapılacak binaların eski eserlere ve arkeolojik sahalara olan mesafeleri” nin hazırlanacak tüzüklerle belirlenmesine ilişkin hükmü, planlama/koruma ilişkisini gündeme getiren ilk düzenlemedir.

Olumsuzluklara karşın, özellikle 2000’li yıllardan sonra mevzuatta yapılan değişiklikler iki çok önemli gelişmenin koruma alanında yer almasını sağlamıştır. Bunlardan ilki, ‘Yerelleşme’, diğeri ise ‘Korumanın Finansmanı’ olarak tanımlanabilir.

‘Koruma’ 1950 öncesinde olduğu gibi, 1950 sonrasında da bir üst yapı kurumudur. Geniş halk kitlelerine yeterince indirilememiş ve benimsetilememiştir. Çünkü bu kitleler, korumanın  tanımındaki “kamu yararına kısıtlılık” sözcüğüne itibar etmemekte, “kişisel yarar için kullanım özgürlüğü”nü yeğlemektedirler.

Onarım etkinliklerini yönlendiren en önemli öğe “Vakıf” kurumudur. Kişilerin vakıflar kurarak toplumun gereksinmelerini bu vakıflardan elde edilen gelirle karşılamalarının nedenleri arasında istekler ve gereksinmeler, geleneklere bağlılık, sosyal baskı ve otorite sağlama yer almaktadır. Bu amaçları yerine getirmek için vakfa büyük kaynaklar tahsis edilmektedir. İstanbul’da, 1546 tarihli vakıf kayıt defterlerinden edinilen bilgiye göre 4000’den fazla ev, 5717 dükkan, 28 kervansaray, 19 han, 38 bezhane, 18 mahzen,19 bodrum, 68 fırın yapısının yanısıra 199 köy, 40 mezra ve 228 değirmen çeşitli vakıfların gelir kaynakları arasında yer almaktadır. (Doğru cevap A)

Kurumsallaşmanın önemli göstergelerinden bir tanesi, Tanzimattan hemen sonra, uzmanlaşmaya gidilmesi ve değişik alanlar için ‘Nezaret’ ler (Bakanlılar) oluşturulmasıdır. 1826 yılında ilk nezaret olan ‘Evkafı Hümayun Nezareti’ kurulmuş, onu Seraskerlik (1826), Maliye Nezareti (1838), Hazine-i Hassa Nezareti (1839), Zaptiye Nezareti(1839), Maarif Nezareti (1839), Ticaret ve Ziraat Nezareti (1839), Nafia Nezareti (1863) ve Bahriye Nezareti (1878) izlemiştir. (Doğru cevap A)

İmparatorluğun doğrudan eski eserle ilgili ilk yasa düzenlemesi olan 13 Kasım 1869 tarihli Asarı Atika Nizamnamesi 8 maddeden oluşmaktadır.  (doğru cevap A)

Bu düzenlemelerin ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

İmparatorlukta ‘obje’ saklamak için sürekli olarak tahsis edilen ilk mekanlardan bir tanesi İstanbul'da Aya İrini kilisesi olmuş ve 16. yüzyıldan itibaren Sarayın silah deposu olarak kullanılmıştır. Kilise, III. Ahmet döneminde, Batıdaki örneklerine uygun olarak ‘Dar-ül Esliha’ (Silah Müzesi) adıyla halka açılmış, ancak 1808 yılındaki yeniçeri isyanında yağmalanınca tümüyle kapatılmıştır. (doğru cevap A)

1882 yılında kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi, İmparatorluğun ilk tasarım ve güzel sanatlar okuludur. Bu kurum daha sonra Devlet Güzel Sanatlar Akademisi ve son olarak da Mimar Sinan Üniversitesi adını alacaktır. (doğru cevap A)

Osman Hamdi Bey’in en önemli arkeolojik çalışması 1877-1878 yılları arasında yapılan, 21 lahtin ortaya çıkarıldığı Sayda (Sidon, Lübnan) kral mezarlığı kazılarıdır. Bu lahitlerin arasında İskender Lahdi olduğu söylenen ünlü Lahtin de bulunması Osman Hamdi Bey’e uluslararası ün kazandırmış; bu kazılarla ilgili olarak bir Fransız araştırmacı ile beraber yazdığı kitap “Sayda Kral Mezarlığı” adıyla Fransızca olarak 1892’de Paris’te yayınlanmıştır.  (doğru cevap A)

Ünlü Fransız mimar ve kuramcı Viollet-le-Duc’ün asistanı Leon Parvillé (1830-1885), 1855’teki depremden hasar gören Bursa’nın ünlü yapılarını onarmıştır. Ünlü devlet adamlarından Ahmet Vefik Paşa’nın Bursa valisi olduğu dönemde Parvillé, Yeşil Cami, Orhan Bey Camisi, Ulu Cami, Muradiye Camisi ile Yeşil Türbe’yi restore etmiştir. ­  (doğru cevap A)

Cumhuriyetin ilk yıllarında restorasyon etkinliklerinin yeterli düzeyde olduğu söylenemez. Bunun nedenleri arasında yeni Cumhuriyetin parasal kaynaklarının çok kısıtlı olması ve uzman elemanların yok denecek kadar az olması sayılabilir.  (doğru cevap A)

Bu süreçte ilk onarılan yapı Ayasofya'dır ve Mimar Kemalettin Bey tarafından ele alınmıştır Bu yapıyı, İstanbul - Sultanahmet ve Beylerbeyi camileri, Edirne - Selimiye ve Üçşerefeli camileri, Elmalı - Ömer Paşa Camisi, Manisa - Muradiye Camisi ve Konya - Mevlana Türbesi izlemiştir. (doğru cevap A)