KÜLTÜREL MİRAS MEVZUATI

Kökeni çok eski devirlere dayanmakla birlikte, günümüzdeki anlamda koruma kavram ve uygulamaları 19. yüzyılda gelişmeye başlamış, bu süreçte sanat eserlerinin ve anıtsal yapıların korunmasından yerleşmelerin bir bütün halde korunmasına geçiş, yerleşmeleri oluşturan ögelerin tarihsel, biçimsel ve estetik değerlerinin anlaşılmasından sonra olmuştur.

Sanat eserleri yeni anlayış içinde el değiştirirken tahrip edilmekte ve çoğu kez kasıtlı bir şekilde ihmale uğramaktadır. Bizans İmparatoru Kayser Herakliyus, Venüs ve Roma tapınağının bronzdan yapılmış kiremitlerini St. Peter Katedraline koyması için Papa’ya hediye etmiş, II. Konstanz, Panteon dâhil, Roma Devri yapılarının bronz örtülerini söktürüp taşıtmıştır. Bu eserlerde tahribata yol açmıştır.

Kentlerin tarihsel sürekliliği ve bütünleşik gelişimine ilişkin yeraltı ve yerüstü değerlerinin korunarak geleceğinin tasarlanmasını amaçlayan “kent arkeolojisi” kavramı 20. yüzyılın son çeyreğinde gelişmiştir.

1870’lerden sonra da benzer koşullar altında Norveç’in başkenti Oslo’da yapılan çalışmalar sırasında Ortaçağ yerleşimlerine ilişkin izler ortaya çıkmıştır. Araştırmacılar, kent arkeolojisinin kavram olarak henüz gelişmediği bu tarihlerde, Oslo ve Londra gibi kentlerde eski insan yerleşimlerinin izlerinin mühendisler tarafından belgelenmesinin, modern kentsel arkeolojinin kabul edilebileceğini belirtmektedir.

Ressam, şair, dilbilimci, filozof, müzisyen ve mimar olan Alberti Rönesans hareketinin öncülerindendir. İdeal şehri tanımlarken; “eğer yerleşmede bir Roma yapı kalıntısı bulunuyorsa korunmalıdır” görüşü onundur. Bu tanım ‘Kültürel Amaçlı’ korumayı öngören ilk savunu olarak nitelendirilmektedir.

III. Paulus zamanında, 1542’de ‘Vitruvius Akademisi’ kurulmuştur. Bu okul; M.Ö. 1. yüzyılda yaşamış olan ünlü mimarlık tarihçisi Vitruvius’un eserlerini yeniden düzenlemiş; Roma’daki bütün anıt, heykel vb. eserleri toplayarak belgelemiş ve yayınlamış; ayrıca kent planlamasındaki temel uygulamalara örnek olacak çalışmalar yapmıştır.

1738’de Herculaneum, 1748’de Pompei kazıları başlamıştır. Barok-Rokoko üslubunun sonlanması ve yeni antik zevkin gelişmesi, İtalya’nın tarihsel değerlerinin sadece İtalyanlara değil, bütün Avrupa’ya ait olmaya başladığını da göstermektedir. Kilise, yönetici gücünü, politik ve ekonomik gücü elinde bulunduranlara devretmiştir. Londra, Paris gibi merkezlerde, Louvre, National Gallery gibi müzelerin kurulmasına neden olan yapıtların toplandığı ve Barok müziğin ortaya çıktığı bu dönem, Neo-Klasizm veya Geç Barok Dönem olarak nitelendirilmektedir.

Fransa; ‘1887 Koruma Kanunu’ ile korumada etkin olmuştur. 18. yüzyıl sonunda ‘Anıtlar Komisyonu’ kurulmuştur. Anıtlar Komisyonu’nun çalışmaları ‘Halk Müzesi’, ‘Milli Anıt’ terimlerinin yerleşmesini sağlamış, Fransa’nın birçok yerinde kamulaştırılan eserlerin toplandığı Louvre ve Fransız Anıtları Müzesi gibi müzeler kurulmaya başlanmıştır. 1854-1879 yılları arasında kamuya ve şahıslara ait çok sayıda tarihi yapı onarılmıştır.

İtalya’da koruma uygulamasının en önemli iki dayanağı; 1939 yılında ‘Artistik ve Tarihi Değeri Olan Varlıkların Korunması’ ve ‘Doğal Güzelliklerin Korunması’ amacıyla çıkarılan yasalardır. Birinci yasa; tarihi, arkeolojik ve etnografik değeri olan eşyalar, paralar, yazmalar, pullar, kitaplar, mühürler’ gibi taşınır objelerle politik, askeri, tarihi, sanat ve kültür değeri olan taşınmaz objeleri; ikinci yasa ise doğal güzellikleri olan alanların korunmasını kapsar.

Bir taşınmazın kültür varlığı niteliği taşıması ve yasal koruma statüsü kazanması için bazı değerlere sahip olması gerekmektedir. Bu değerlerin bir bölümü somut niteliklidir, elle tutulabilir ve gözle görülebilir. Buna karşın bir kısım değerler, daha soyut kavramlarla anlatılabilmekte, çoğunlukla kişilerin duygularının ve davranışlarının bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Fakat bir taşınmazın kültür varlığı niteliği taşıması ve yasal koruma statüsü kazanması için maddi karşılık değeri olması gerekmez.

Kentlerin tarihsel sürekliliği ve bütünleşik gelişimine ilişkin yeraltı ve yerüstü değerlerinin korunarak geleceğinin tasarlanmasını amaçlayan “kent arkeolojisi” kavramı ise, 20. yüzyılın son çeyreğinde gelişmiştir.

Rönesans, Orta Çağ ile Yeni Çağ arasında 17. yüzyıla kadar yaşanmış olan bir dönemdir. Daha kesin bir ifade ile bir geçiş dönemidir.

Bu çağın insanı düşünen, kendine dönük, kendini inceleyen, soran, yargılayan ve kendi öz yargılarını özgürce ortaya koyan insandır. Kendini bütün dogmalardan ve ön yargılardan arındırma yolundadır. Aklını kullanır, bilim ve aklını kendine kılavuz bilir. 13. yüzyılda, Roma’da yüksek eğitim kurumu bulunmamakta, din adamları kültüre karşı kuşkulu bir tavır takınmaktadır. 1298 yılında Papa Boniface’nin Palestrina kentini yerle bir etmesi buna bir örnektir.

Bütün bu dini taassuba karşın, Roma şehrinin, İtalya ve Avrupa’nın diğer ülkelerinden çok daha önce ve daha yoğun bir şekilde anıtların korunma sorununa eğilmiş olduğu görülmektedir. Anıtları korumak için bilinçlenme ve bilinçli eylemler İtalya’da başlamıştır denilebilir. Sanatçı ve hümanistlerin yeni bir anlayışla Antik Dönemle ilişki kurması, klasizme hayranlığın canlandırılması ve yaşatılması, Petrark ile yoğunluk kazanmıştır. Petrark ile Cola di Rienzo, Roma’nın tarihsel bir incelemesini yapmış, anıtları şehrin haritasına işlemişlerdir. Anıtlardaki kitabeleri toplayıp okumuşlar ve Antik Devrin incelenmesi için gerekli temelleri atmışlardır. 1375’de Padua’lı teknisyen Giovanni Dordini, Roma’ya gelerek tapınak ve zafer anıtlarındaki kitabeleri kopya etmiştir. Trajan Sütununun, Colosseum’un, Panteon’un, Vatikan Obeliskleriyle, St. Peter ve St. Paul Bazilikalarının ölçülerini alıp çizmiştir. 1336 yılında, eski Roma kalıntılarını tahrip edenlerin para cezasına çarptırılacağını belirten bir uygulama görülmektedir. Sanatkarlar eski örnekleri bulup kopya etmeden yorumlamaktadır. 14. yüzyıl İtalya için önemli bir devirdir. Petrark, anıtları tek tek geçmişi temsil eden, estetik yönden değerli hazineler olarak görmemiş, daha çok yarattıkları ortamla değerlendirmiştir.

Rönesans sanat anlayışını asıl dile getiren mimar Leone Battista Alberti (1404-1472) olmuştur. Ressam, şair, dilbilimci, filozof, müzisyen ve mimar olan Alberti Rönesans hareketinin öncülerindendir. İdeal  şehri tanımlarken; “eğer yerleşmede bir Roma yapı kalıntısı bulunuyorsa korunmalıdır” görüşü onundur. Bu tanım ‘Kültürel Amaçlı’ korumayı öngören ilk savunu olarak nitelendirilmektedir. Alberti, geçmiş çağların kalıntılarındaki güce uyarak, bunları kopyacılık yoluyla değil, planlamada, yapıda, bezemede ve biçimde fikir ve görüş kaynağı olarak kullanmıştır. 1485’de Floransa’da yayınlanmış ‘Mimarlık Hakkında On Kitap’ adlı eserinde, Alberti, amaca uygun, faydaları ve göze güzel görünme anlayışını, devrimci olarak değil, yenileyici ve bağdaştırıcı bir tutumla yerine getirmek istediğini belirtir.

16. yüzyıl Roma’sı koruma konusunu benimsemiş olan düşünür ve sanatkar ile uygulayıcı arasındaki çelişkinin de görüldüğü bir yerdir. 1624’de Papa VIII. Urbanus, eserlerin yurtdışına çıkarılmasını yasaklayan bir buyruk yayınlar.

İtalya’da koruma uygulamasının en önemli iki dayanağı; 1939 yılında ‘Artistik ve Tarihi Değeri Olan Varlıkların Korunması’ ve ‘Doğal Güzelliklerin Korunması’ amacıyla çıkarılan yasalardır.

1870 yılında İtalya’da birliğin kurulmasından kısa bir süre sonra başkent olan Roma’nın, bu göreve uygun bir hale getirilmesi için yeniden planlanması gerekmiştir. Şehrin çevre düzeni çalışmaları sırasında, Antik Roma’nın büyük bir kısmı modern yerleşme altında kalmıştır. 1873 ve 1906 nazım planları birer trafik planı olarak tanınmaktadır.

Gustave Giovanni (1873–1947), Boito’nun esaslarını geliştirmiş ve modernleştirmiştir. Ona göre, “hangi devre ait olursa olsun tarihi değeri olan eser” korunmalıdır.

Romalı Camillo Boito (1836–1914), tarihi yapıların sadece mimari özelliklerine bakılarak
değerlendirilmesine karşı çıkmıştır.

1929 yılına kadar süren yavaş gelişmeyi, Mussollini, Roma şehrini 20. yüzyıla uygun olarak geliştirmek düşüncesiyle hızlandırarak antik Roma’nın pek çok yapısının yok olmasına neden olmuştur

Bugünkü anlamıyla, İngiltere’de getirilen ilk koruma tedbirleri olarak 1913 yılında yürürlüğe giren "Eski Anıtları Sağlamlaştırma ve Düzenleme Yasası" ile Tarihi Anıtlar Komisyonu tarafından korunması gerekli görülen eski eserlerin tescil edilmesi ve bu tescil edilen yapıların korunması için yapılacak her müdahale için izin alınması zorunluluğu getirilmiş; yerel yönetimlere ve Bayındırlık Bakanlığına eski eserleri koruma görevi verilmiş; eski eserlere zarar verenlere para ve hapis cezası öngörülmüştür.

Bir taşınmazın kültür varlığı niteliği taşıması ve yasal koruma statüsü kazanması için bazı değerlere sahip olması gerekmektedir. Bu değerlerden birisi;

MİMARİ DEĞER

Her yapıt kendine özel, özgün bir tasarım ürünü olduğu için değişik ölçeklerde mimari değer taşırlar. Bu değerin girdileri arasında üstün sanat tarihi değeri taşımak; dönemin mimari üslubunun gelişimini sergilemek; türünün mimari gelişiminde tipolojik gelişim açısından önemli olmak; ünlü bir sanatçı, mimarla ilişkili olmak; bir sanat üslubunun temsilcisi olmak; üstün nitelikli veya zengin bir cephe düzenine, bezemeye, iç düzene sahip olmak gibi mimari hususlar yer almaktadır. 13. yüzyılda inşa edilen ve süsleme içeriği bağlamında olan Divriği Ulu Camisi (Resim 1.15), Osmanlı klasik çağlarının başyapıtı olan Edirne-Selimiye Camisi (Resim 1.16), 19. yüzyıl batılılaşma sürecinin tipik bir örneği olan Beylerbeyi Sarayı (Resim 1.17) önemli mimari referanslar arasındadır.