KÜLTÜREL MİRAS MEVZUATI - Deneme Sınavı - 4

Fransa; ‘1887 Koruma Kanunu’ ile korumada etkin olmuştur. 18. yüzyıl sonunda ‘Anıtlar Komisyonu’ kurulmuştur. Anıtlar Komisyonu’nun çalışmaları ‘Halk Müzesi’ ve ‘Milli Anıt’ terimlerinin yerleşmesini sağlamıştır.

İtalya’da en etkili koruma yöntemlerinden biri ‘Özel Şehirler İçin Özel Koruma Yasaları’ dır. Bergamo, Bari,Assisi, Venedik, Amona ve bir çok tipik İtalyan şehri özel yasalarla korunmaktadır.

Polonya'da eski eserlerle ilgili en kapsamlı yasa 1962 yılında kabul edilen ‘Kültürel Değerlerin Korunması ve Müzeler Yasası’dır. Bu yasa, kültürel miras ve gelişme açısından tarihi, bilimsel, artistik değeri olan antik veya çağdaş tüm taşınır ve taşınmaz değerleri ‘korunması gerekli kültürel miras’ kapsamına alır.

Çevresel değer, yapı ya da yapı grubunun çevresinden aldığı değer ya da çevresine kattığı değerler olarak tanımlanır. Bu bağlamda, peyzaj veya kent görünümü açısından önemli olmak; bulunduğu yerin simgesi olarak kabul edilmek; önemli bir anıtın çevresinde yer alan ve ona ölçek veren, o alanın vazgeçilmez bir bileşeni olmak ve bir kentsel tasarımın parçası olmak çevresel değerler arasında sayılabilir ölçütlerdir.

Kültürel varlıkların belge değeri, diğer tüm değerlerle ilişkilidir. Çünkü, her yapıda bulunan mimari öğeler, yapıldıkları dönemin yapı sanatı, o yapıda yaşayanların nitelikleri ve yaşam biçimini anlamamıza yarayan mekandaki sosyal ve kültürel yaşama dair en önemli somut belgelerdir.

Her toplumun geçmişteki olaylarla ilgili anıları vardır. Bu anılar kimi hallerde bir yapıyla özdeşleşir. Örneğin, bir kişinin doğup büyüdüğü yapı o kişi için önemli bir değer taşıyabilir. Bazı yapı ya da yapı grupları da tarihteki bir olayın canlı tanıkları olduğu için o yöre ya da tüm ülke halkı tarafından ‘o olaylarla’ birlikte anılırlar. Bu durum, yapıların anı değerini ifade etmektedir.

Günümüzdeki anlamda koruma kavram ve uygulamaları 19. yüzyılda gelişmeye başlamış, bu süreçte sanat eserlerinin ve anıtsal yapıların korunmasından yerleşmelerin bir bütün halde korunmasına geçiş, yerleşmeleri oluşturan ögelerin tarihsel, biçimsel ve estetik değerlerinin anlaşılmasından sonra olmuştur. Kentlerin tarihsel sürekliliği ve bütünleşik gelişimine ilişkin yeraltı ve yerüstü değerlerinin korunarak geleceğinin tasarlanmasını amaçlayan “kent arkeolojisi” kavramı ise, 20. yüzyılın son çeyreğinde gelişmiştir.

Koruma konusunda Rönesans öncesi faaliyetler, yapıların onarılarak kullanımlarının devam ettirilmesinin sağlanması olmuştur. Rönesans Dönemi'nde Petrark Romalıların kendi tarihlerine olan saygısızca davranışlarına şiddetle karşı çıkmıştır. Bu bağlamda Petrark ile Cola di Rienzo Roma’nın tarihsel bir incelemesini yapmış, anıtları şehrin haritasına işlemişlerdir. Anıtlardaki kitabeleri toplayıp okumuşlar ve Antik Devrin incelenmesi için gerekli temelleri atmışlardır. 1375’de Padua’lı teknisyen Giovanni Dordini, Roma’ya gelerek tapınak ve zafer anıtlarındaki kitabeleri kopya etmiştir. Trajan Sütununun, Colosseum’un, Panteon’un, Vatikan Obeliskleriyle, St. Peter ve St. Paul Bazilikalarının ölçülerini alıp çizmiştir. Bu nedenle anıtları korumak için bilinçlenme ve bilinçli eylemler İtalya’da başlamıştır denilebilir. Roma şehrinin, İtalya ve Avrupa’nın diğer ülkelerinden çok daha önce ve daha yoğun bir şekilde anıtların korunma sorununa eğilmiş olduğu görülmektedir. Koruma konusunda örgütlü çalışmalar ve uluslararası toplantıların başlaması 20.yüzyılda olmuştur. Bu nedenle cevap D'dir.

Gustave Giovanni (1873–1947), Boito’nun esaslarını geliştirmiş ve modernleştirmiştir. Ona göre, “hangi devre ait olursa olsun tarihi değeri olan eser” korunmalıdır. Tarihi yapıda birden fazla döneme ait izler varsa bütün dönemlere ait izler korunmalıdır. Belli başlı ve en önemli yapıların tarihi değerlerinin yanı sıra, küçük yapıların ve yerleşmelerin bütün olarak mimari önemini belirtmiştir. Çalışmaları, ‘Carta Del Restauro Italiana’nın (İtalya Restorasyon Tüzüğü) (1931) kurallarının saptanmasında çok etkili olmuştur.

Diğer tüm seçeneklerde verilen örnekler eski dönemlerde yapılmış olması ve günümüze kadar gelmiş olması ve birçok döneme şahitlik etmiş olması nedeniyle yani 'eski' olmaları nedeniyle tarihi değere sahipken, Harikzedegan Apartmanları Türkiye'nin ilk betonarme yapıları olması nedeniyle tarihi öneme sahiptir.

Eshab-ı Kehf Mağaraları, mitolojinin mekana yansımasının tipik örnekleridir, bu nedenle mitolojik değere sahiptir. Beypazarı konut dokusu, geleneksel yaşam, yapım sistemi ve malzemesi gibi geleceğe ait özellikleri yansıttıkları için geleneksel değere sahiptirler ve Anadolu'da benzer nitelikte yerleşimler olduğu için enderlik değeri yoktur. 

Divriği Ulu Camisi ve Darüşşifası, Selçuklu döneminde Mengüçlü Beyliğinden Ahmet Şah ve Melike Turan tarafından başkentleri Divriği'de yaptırılmıştır. Yapım tarihi 1228-1229'dur. Caminin yapımında mimar ve sanatkar olarak Ahlatlı Hürremşah ve Tiflisli Ahmet çalışmıştır . Yapının gerek portal gerekse üst yapı (tonoz) süslemeleri eşsizdir ve Anadolu Sanatının en üst düzey taş süslemeleri arasında sayılır. Bu nedenle teklik/benzersizlik değeri vardır. Kentlerin belirli bölgelerinde toplumsal belleğe yer etmiş yapıların kimlik değeri vardır. İzmir'de Konak semtinin simgesi haline gelen Saat kulesinin bu nedenle kimlik değeri vardır.

Her toplumun geçmişteki olaylarla ilgili anıları vardır. Bu anılar kimi hallerde bir yapıyla özdeşleşir. Örneğin, bir kişinin doğup büyüdüğü yapı o kişi için önemli bir değer taşıyabilir. Bazı yapı ya da yapı grupları da tarihteki bir olayın canlı tanıkları olduğu için o yöre ya da tüm ülke halkı tarafından ‘o olaylarla’ birlikte anılırlar. Bu durum, yapı ya da yapı gruplarının anı değeri ile ilişkilidir.

Ender olmak, az bulunmak her obje için değer arttırıcı bir kriterdir. Belli bir yapı türünün az rastlanan bir örneği olmak, sadece bir coğrafi ya da kültürel bölgeye özgü olmak, yapıldığı dönemden günümüze kadar yaşamını sürdürebilen az sayıda yapı arasında olmak enderlik değerinin girdileri arasındadır. Bu değer teklik değeri ile de bütünleştirilebilir. ‘Serender’ içinde tahıl saklanan ve evin yakınında, bahçe ya da avlunun bir köşesinde konumlanan iki katlı bir depo yapısıdır. Hemen tüm örnekleri Doğu Karadeniz’de bulunan serender, en az dört ahşap ayak üzerinde yer alan, yine köşeleri geçmeli olarak inşa edilen ahşap bir kapalı kitleden oluşur.

Aynı zamanda her tasarım ürünü, dönemine özgü yapım teknolojilerinin, strüktürel kurguların ve malzeme kullanımının somut belgeleri olarak teknik ya da teknolojik değer taşır. Bu bağlamda, nitelikli yapım tekniğine ve strüktür düzenine sahip olmak; özenli bir işçilikle yapılmış olmak; özgün tasarımı günümüze değin korumak bu değeri zenginleştiren öğelerdir. Bu bağlamda, serender yapısı hem teknik değeri hem de enderlik değeri açısından korunması gerekli kültür varlığı statüsündedir.

Mussollini, Roma şehrini 20. yüzyıla uygun olarak geliştirmek düşüncesiyle hızlandırarak antik Roma’nın pek çok yapısının yok olmasına neden olmuştur. 

İtalya’da koruma uygulamasının en önemli iki dayanağı; 1939 yılında ‘Artistik ve Tarihi Değeri Olan Varlıkların Korunması’ ve ‘Doğal Güzelliklerin Korunması’ amacıyla çıkarılan yasalardır.

5 Haziran 1943 tarihli yasa, anıtların yerleşmeleri içinde değerlendirilmesine daha geniş olanaklar getirmiş, kesin koruma alanı için 500 m. çapında bir daire öngörülmüştür. Bu yasa ile, arsaların kullanılışı, yapıların yüksekliği, cephe oranları, bazı yerlerin boş bırakılması, park haline getirilmesi gibi önlemler belirlenmiştir.

İtalya’da en etkili koruma yöntemlerinden biri de ‘Özel Şehirlerİçin Özel Koruma Yasaları’ çıkarılmış olmasıdır. Bergamo, Bari,Assisi, Venedik, Amona ve bir çok tipikİtalyan şehri özel yasalarla korunmaktadır.

Fransız İhtilali ile Fransa'da feodal yönetimi anımsatan her yapının ve eserin ortadan kaldırılmasını amaçlayan bir yıkım eylemi başlatılmıştır. 1792 Cumhuriyet Dönemi, isimleri değiştirmiş ve böylece simgeleri oldukları eserlerin, anıtların ve şatoların tahribini kolaylaştırmıştır. Cumhuriyet Devriminin 10 yıl içinde yıktığı yapıların sayısı, Rönesans ve Barok Dönemleri mimari uygulamaları sırasında, 200 yılda zarar gören eser sayısını aşmaktadır. Kişiye bağımsızlık ve sorumluluk veren, kişiye dönük bu sosyal düzende uygulanan mimaride de bağımsızlık artan heyecanla gelişmeye başlamıştır. Aydınlar arasında yıkıma tepki olarak doğan koruma düşüncesi İhtilalden sonraki yönetim tarafından da benimsenmiştir.

Eugene Emmanuel Viollet-le-Duc (1814–1879) Orta Çağ yapılarının onarımı konusunda uzman; özellikle, Gotik mimariye ilişkin yapısal işlevselciliği yorumlaması açısından sık sık eleştiriye uğrayan, çok etkili bir kuramcı; sayıları pek çok olmayan binaların yapımcısıdır. 1840'tan 1870'e kadar Fransız mimarisine egemen olan Viollet-le-Duc günümüzde bile arkeologlarla sanat tarihçilerinin büyük ilgisini çekmektedir. Mimarlık, mühendislik, sanat tarihi, eğitim, jeoloji, etnografya, dekorasyon gibi pek çok alanda söz sahibi olan Viollet-le-Duc restorasyonda ise önemli teorik çalışmalarıyla tanınır. Antik mimarinin hükmetmemesi, sadece ilham vermesi gerektiği fikrini ileri sürmüştür. Geçmişe ait eserlerin analizinin yapılmasına ve mimarın çağının malzemesini kullanarak, koşul ve olanaklardan yararlanarak kendi sentezini yapabilmesini savunmuştur. Yapılardaki değişmeleri gösteren her türlü iz ve belgenin korunmasını, asla kaybedilmemesini savunmuştur.

Bu değer, ekonomik değerle yakından ilgilidir. Yapı ya da alanın özgün işlevinin devamı öngörülebildiği gibi, yeni bir kullanıma uyarlanması da düşünülebilir. Kimi yapılar bugün özgün işlevlerini yitirmiş olarak görülebilir. Örneğin, ülkemizin yeni eğitim sisteminde, Osmanlı döneminin eğitim kurumları olan medreselerin artık yeri yoktur. Bu bağlamda bu yapıların işlevsel değerleri kalmamıştır. Ancak günümüzde birçok Selçuklu ve Osmanlı dönemi medresesi kamu yararına olmak üzere, sosyal ve kültürel işlevlerle yeniden kullanılmışlardır. Böylece hem toplumun bir gereksinmesi karşılanmakta, hem de bir kültür varlığı işlevsel değeri nedeniyle kullanılarak korunmaktadır.

Osmanlı toplumunun özellikle kendilerinden önceki kültürlerin verilerine karşı takındıkları kimi olumsuz tavırlarda bir kasıt öğesi olmadığı söylenebilir. Gerek tahribat gerekse onarımla ilgili çeşitli davranışlar, Osmanlının yapıya bir “kültür varlığı” olarak değil, bir “obje” olarak baktığını doğrular.

Kültür varlıkları ve bu varlıkların korunmasına yönelik yaklaşım ve programların kurallara bağlanması ilk kez 19. yüzyılın ortalarında Tanzimat sonrasında izlenmektedir. Tanzimat’ın en önemli iki ögesinden biri olan yasalaştırma yeni kurallar getirerek koruma alanında da etkisini göstermiştir.

Büyük kentlerdeki ulaşım, yeni yapılaşma vb. konularda çağdaş tanım ve uygulamalar getirmeyi amaçlamakla beraber, yapılaşmış alanlardaki eski yapılara ilişkin bazı hükümler de içeren Ebniye Nizamnameleri’nin (İmar Yönetmelikleri) ilki 1848 yılında yayınlanmıştır.