KÜLTÜREL MİRAS MEVZUATI - Deneme Sınavı - 2

Cumhuriyetin ilk yıllarında restorasyon etkinliklerinin yeterli düzeyde olduğu söylenemez. Bunun nedenleri arasında yeni Cumhuriyetin parasal kaynaklarının çok kısıtlı olması ve uzman elemanların yok denecek kadar az olması sayılabilir. İlk onarımlar, yine bir Osmanlı kurumu olan Vakıflar Genel Müdürlüğünce gerçekleştirilmiştir. Ancak bu yapıların çok azının belli bir değer taşıyan anıtsal yapılar olduğu bilinmektedir. Bu süreçte ilk onarılan yapı Ayasofya'dır.

Ülkenin korumaya yönelik ilk yasal düzenlemesinin 1973 yılında yapılmış olması, çevre ölçeğindeki korumayla ilgili ilk hükümlerin İmar yasalarında yer alması sonucunu doğurmuştur. 1956 yılında yürürlüğe giren 6785 sayılı İmar Kanunu’nun, “yapılacak binaların eski eserlere ve arkeolojik sahalara olan mesafeleri” nin hazırlanacak tüzüklerle belirlenmesine ilişkin hükmü, planlama/koruma ilişkisini gündeme getiren ilk düzenlemedir.

Turizm geleneksel yapı stokunun yeni yaşam biçimlerine uyarlanmasında, belde sakinlerinin sosyal ve ekonomik yaşam düzeylerinin yükselmesinde bir gelişme faktörü olacaktır. Bu madde turizm / kültürel miras / koruma arasındaki olumlu ilişkiler arasında söz edebileceğimiz bir durumdur. diğer dört madde  turizm / kültürel miras / koruma arasındaki olumsuz ilişki için kullanabileceğimiz konulardır.

IV-Geleneksel kent dokularının kentin çöküntü alanları olduğu düşünüldüğünde, turizmin bu niteliği korumaya kaynak ayıramayan yapı malik ve kullanıcılarına yeni kaynaklar yaratabilecektir.

V-Turizm bozucu ve kirleten etkilerden arındırılmış bir çevrede oluşur ve gelişir. Geleneksel çevre de aynı niteliklere sahip olmak durumundadır.

Bu maddeler turizm/ kültürel miras/ koruma arasındaki olumlu bağlamda söz edebileceğimiz durumlardır.

1973 yılında 1710 sayılı yasanın ‘sit’ tanımını getirmesi ve korumanın gerektirmesi halinde imar planlarının değişebileceği hükmünü içermesi, imar planlarındaki koruma vurgusunun giderek çoğalmasını öngörmüştür. Bu husus, kamu kuruluşlarında yeni düzenlemeler yapılmasını gerektirmiştir.

1864 yılında yayınlanan ve ana amaçları arasında yangınların önlenmesi bulunan ‘Turuk ve Ebniye Nizamnamesi’(Yollar ve Binalar Yönetmeliği) mevcut yapılarla ilgili çeşitli hükümler içermektedir.

İmparatorluğun doğrudan eski eserle ilgili ilk yasa düzenlemesi olan 13 Kasım 1869 tarihli Asarı Atika Nizamnamesi 8 maddeden oluşmaktadır. Nizamnamenin ilk maddesi Osmanlı topraklarında eski eser aramak isteyenlerin Maarif Nezaretinden (Eğitim Bakanlığından) izin alması koşulunu getirmiştir. 2. madde eski eserlerin yurtdışına çıkartılamayacağını ancak yurtiçinde alınıp satılabileceğini belirtmekte, 4. madde de ise eski paraların bu hüküm dışında kaldığı yer almaktadır. Yer üstünde bulunan eserlerden ‘birşeyler’ kopartmanın yasak olduğu 5. maddenin içeriğini oluşturmaktadır. Nizamnamenin korumayla ilgili tek maddesi (çok kısıtlı olsa da) budur.

İmparatorlukta ‘obje’ saklamak için sürekli olarak tahsis edilen ilk mekanlardan bir tanesi İstanbul'da Aya İrini kilisesi olmuş ve 16. yüzyıldan itibaren Sarayın silah deposu olarak kullanılmıştır. Kilise, III. Ahmet döneminde, Batıdaki örneklerine uygun olarak ‘Dar-ül Esliha’ (Silah Müzesi) adıyla halka açılmış, ancak 1808 yılındaki yeniçeri isyanında yağmalanınca tümüyle kapatılmıştır. 1846 yılında, Tophane Müşiri Fethi Ahmet Paşa’nın Aya İrini’de uzun yıllardır toplanan eserlerin düzenlenmesi için görevlendirilmiş olması müzeciliğin ilk adımı sayılır. Aya İrini’de toplanan eserler iki bölüme ayrılmıştır. Bunlardan ‘Mecma-ı Esliha-i Atika’ daha sonra ‘Askeri Müze’, ‘Mecma-i Asar-ı Atika’ ise ‘Devlet Müzesi’ haline gelecektir.

Ünlü Fransız mimar ve kuramcı Viollet-le-Duc’ün asistanı Leon Parvillé (1830-1885), 1855’teki depremden hasar gören Bursa’nın ünlü yapılarını onarmıştır. Ünlü devlet adamlarından Ahmet Vefik Paşa’nın Bursa valisi olduğu dönemde Parvillé, Yeşil Cami, Orhan Bey Camisi, Ulu Cami, Muradiye Camisi ile Yeşil Türbe’yi restore etmiştir.

Cumhuriyetin kurulmasından sonra eski eserlerin gerek mülkiyeti ve gerekse bakım ve onarım sorumlulukları, değişik kurumlara verilmiştir. Buna göre saraylar, kasırlar ve bunlarla ilgili tüm taşınmaz ve değer içeren taşınır eserler Türkiye Büyük Millet Meclisi yönetimine bırakılmış; tüm medrese ve arsaları ile türbeler Milli Eğitim Bakanlığına devredilmiş; tekke, zaviye ve türbeler 1925 yılında kapatılmış; kaleler, kuleler ile anıt sayılan sebil, çeşme ve şadırvanlar Belediyelere bırakılmış, ana yollar üzerindeki eski köprülerin bakım ve onarımı ile Bayındırlık Bakanlığı görevlendirilmiştir.

1932 yılında ‘Anıtları Koruma Komisyonu’ adı altında yeni bir kurum oluşturulmuştur. Bu kurumun ilk etkinliklerinden bir tanesi onarılacak yapıların saptanmasıdır. Yapılar iki temel guruba ayrılmış, Anadolu-Türk Sanatının ürünleri olan yapıları mimar Macit Kural, arkeolojik alan ve yapıları ise Avusturya Arkeoloji Enstitüsü üyesi Miltner incelemiştir. Bu etkinliğin amacı, mevcut bütçe olanakları da göz önüne alınarak ivedilikle onarılması gereken yapıların belirlenmesidir.

1936 yılında Cumhuriyet tarihinin ilk “Vakıflar Kanunu” çıkmıştır.

24 Kasım 1934 tarihli bir Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile Ayasofya müze haline getirilmiştir.

12 Nisan 1931 tarihinde Atatürk tarafından Türk Tarih ve Medeniyetini bilimsel şekilde incelemek, Türk tarihinin kaynaklarını araştırmakla görevlendirilen ‘Türk Tarih Kurumu’ kurulmuştur.

Türkiye’de kentsel koruma konusunda ilk anlamlı yaklaşım, 23 Temmuz 1932’de onaylanan, Alman şehir plancısı H. Jansen’in hazırladığı Ankara İmar Planında görülmektedir.

1944 yılında ‘Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü’ adı altında bir birim kurulmuştur.

Osmanlı İmparatorluğunun kuruluş, gelişme ve bu inceleme kapsamında ele alınan döneminde, yeni yapı üretimi ile onarım mekanizmalarının karşılaştırılması da ilginç sonuçlar vermektedir. Bunlardan ilki, her iki olgunun karar mekanizmasındaki farklılaşmadır. Yeni yapılaşma hareketi “bireyci”dir. Vakfa bağlanan bir yapının parasal kaynağının onu yaptıranın olması, girişimin kişiden gelmesi, vakfın özel koşullarını tamamen kişinin saptaması, vakfı yaşatacak gelir kaynaklarının yine kişinin malı olarak görülen kaynaklardan oluşması, o yapıyı yaratan süreci bireysel yapar. Oysa, yapı tamamlanıp, vakfiyesi düzenlenince kişi-bina ilişkisi kalmaz. Ana yapı ile ona vakfedilen tüm taşınmazların maliki Allah’tır; yapıların devamlılığı kamu yararının bir gereğidir, işlemler sonsuza kadar sürecektir. Yaptıran kişi, artık o yapının çalıştırılması ve yaşatılması yönünde olumlu veya olumsuz bir çaba içine giremeyecek, parasal ve düşünsel bir emek harcamayacaktır. Tüm bu nedenlerle, yeni yapılanmadaki bireyciliğe karşın, onarım alanında bunun aksine bir “kurumsallaşma” ve “kollektif” hareket etme egemendir.

Mimari eserlerin imar planları yoluyla korunması bilincinin yaygınlaşmasından sonra kent planlama ilkeleri içinde tarihsel ve doğal değerlere saygılı olmak düşüncesi de önem kazanmıştır. Türkiye’de kentsel koruma konusunda ilk anlamlı yaklaşım, 23 Temmuz 1932’de onaylanan, Alman şehir plancısı H. Jansen’in hazırladığı Ankara İmar Planında görülmektedir.

Osmanlı Döneminde 1906 yılında yürürlüğe giren son Asarı Atika Nizamnamesi, Cumhuriyetin korumayla ilgili ilk yasası olan 1710 sayılı yasanın çıkmasına değin, 67 yıl yürürlükte kalmıştır. 1710 sayılı yasa, gerek getirdiği tanımlar, gerekse uygulamaya yönelik hükümleriyle bir çok ‘ilk’ i içermektedir. ‘Sit’ ve ‘koruma alanı’ tanımı, bir alan ya da yapının eski eser kimliği kazanması için gerekli sürecin tanımlanması, Yüksek Kurul’a tescil ve onarım kararlarını alma yetkisi verilmesi, imar planlarının yapımında Yüksek Kurul’un görüşünün alınma zorunluğu bu ‘ilk’ lerin bir bölümünü oluşturur.

Devlet yönetiminin yenilenmesi olarak da anılabilecek ve tarih yazımında ‘Tanzimat’ olarak anılacak bu dönem, ilk müzenin kuruluşu, kentleşme ve koruma alanında ilk mevzuatın oluşumu, ilk Türk kazılarının başlaması, imar/koruma arasındaki ilişkilerin tanımlanması gibi özellikler içermektedir.

III. Osman (1754-1757) "kafir elinden çıkmıştır" diye, sarayda birikmiş tablo, vazo, mobilya gibi, kaynağı batı olan bazı eşyayı parçalatacak kadar hoşgörüsüz davranmıştır.

23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisinin oluşumundan sonra kurulan Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olarak Türk Asar-ı Atikası Müdürlüğü (Türk Eski Eserler Müdürlüğü) kurulmuştur.

Osmanlı topraklarında eski eser aramak isteyenlerin Maarif Nezaretinden (Eğitim Bakanlığından) izin alması koşulunu getirmiştir.

İmparatorlukta ‘obje’ saklamak için sürekli olarak tahsis edilen ilk mekanlardan bir tanesi İstanbul'da Aya İrini kilisesi olmuş ve 16. yüzyıldan itibaren Sarayın silah deposu olarak kullanılmıştır. Kilise, III. Ahmet döneminde, Batıdaki örneklerine uygun olarak ‘Dar-ül Esliha’ (Silah Müzesi) adıyla halka açılmıştır.