KÜLTÜREL MİRAS MEVZUATI - Deneme Sınavı - 14

Kökeni çok eski devirlere dayanmakla birlikte, günümüzdeki anlamda koruma kavram ve uygulamaları 19. yüzyılda gelişmeye başlamış, bu süreçte sanat eserlerinin ve anıtsal yapıların korunmasından yerleşmelerin bir bütün halde korunmasına geçiş, yerleşmeleri oluşturan ögelerin tarihsel, biçimsel ve estetik değerlerinin anlaşılmasından sonra olmuştur.

Sanat eserleri yeni anlayış içinde el değiştirirken tahrip edilmekte ve çoğu kez kasıtlı bir şekilde ihmale uğramaktadır. Bizans İmparatoru Kayser Herakliyus, Venüs ve Roma tapınağının bronzdan yapılmış kiremitlerini St. Peter Katedraline koyması için Papa’ya hediye etmiş, II. Konstanz, Panteon dâhil, Roma Devri yapılarının bronz örtülerini söktürüp taşıtmıştır. Bu eserlerde tahribata yol açmıştır.

1870’lerden sonra da benzer koşullar altında Norveç’in başkenti Oslo’da yapılan çalışmalar sırasında Ortaçağ yerleşimlerine ilişkin izler ortaya çıkmıştır. Araştırmacılar, kent arkeolojisinin kavram olarak henüz gelişmediği bu tarihlerde, Oslo ve Londra gibi kentlerde eski insan yerleşimlerinin izlerinin mühendisler tarafından belgelenmesinin, modern kentsel arkeolojinin kabul edilebileceğini belirtmektedir.

Ressam, şair, dilbilimci, filozof, müzisyen ve mimar olan Alberti Rönesans hareketinin öncülerindendir. İdeal şehri tanımlarken; “eğer yerleşmede bir Roma yapı kalıntısı bulunuyorsa korunmalıdır” görüşü onundur. Bu tanım ‘Kültürel Amaçlı’ korumayı öngören ilk savunu olarak nitelendirilmektedir.

III. Paulus zamanında, 1542’de ‘Vitruvius Akademisi’ kurulmuştur. Bu okul; M.Ö. 1. yüzyılda yaşamış olan ünlü mimarlık tarihçisi Vitruvius’un eserlerini yeniden düzenlemiş; Roma’daki bütün anıt, heykel vb. eserleri toplayarak belgelemiş ve yayınlamış; ayrıca kent planlamasındaki temel uygulamalara örnek olacak çalışmalar yapmıştır.

1738’de Herculaneum, 1748’de Pompei kazıları başlamıştır. Barok-Rokoko üslubunun sonlanması ve yeni antik zevkin gelişmesi, İtalya’nın tarihsel değerlerinin sadece İtalyanlara değil, bütün Avrupa’ya ait olmaya başladığını da göstermektedir. Kilise, yönetici gücünü, politik ve ekonomik gücü elinde bulunduranlara devretmiştir. Londra, Paris gibi merkezlerde, Louvre, National Gallery gibi müzelerin kurulmasına neden olan yapıtların toplandığı ve Barok müziğin ortaya çıktığı bu dönem, Neo-Klasizm veya Geç Barok Dönem olarak nitelendirilmektedir.

Fransa; ‘1887 Koruma Kanunu’ ile korumada etkin olmuştur. 18. yüzyıl sonunda ‘Anıtlar Komisyonu’ kurulmuştur. Anıtlar Komisyonu’nun çalışmaları ‘Halk Müzesi’, ‘Milli Anıt’ terimlerinin yerleşmesini sağlamış, Fransa’nın birçok yerinde kamulaştırılan eserlerin toplandığı Louvre ve Fransız Anıtları Müzesi gibi müzeler kurulmaya başlanmıştır. 1854-1879 yılları arasında kamuya ve şahıslara ait çok sayıda tarihi yapı onarılmıştır.

İtalya’da koruma uygulamasının en önemli iki dayanağı; 1939 yılında ‘Artistik ve Tarihi Değeri Olan Varlıkların Korunması’ ve ‘Doğal Güzelliklerin Korunması’ amacıyla çıkarılan yasalardır. Birinci yasa; tarihi, arkeolojik ve etnografik değeri olan eşyalar, paralar, yazmalar, pullar, kitaplar, mühürler’ gibi taşınır objelerle politik, askeri, tarihi, sanat ve kültür değeri olan taşınmaz objeleri; ikinci yasa ise doğal güzellikleri olan alanların korunmasını kapsar.

Bir taşınmazın kültür varlığı niteliği taşıması ve yasal koruma statüsü kazanması için bazı değerlere sahip olması gerekmektedir. Bu değerlerin bir bölümü somut niteliklidir, elle tutulabilir ve gözle görülebilir. Buna karşın bir kısım değerler, daha soyut kavramlarla anlatılabilmekte, çoğunlukla kişilerin duygularının ve davranışlarının bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Fakat bir taşınmazın kültür varlığı niteliği taşıması ve yasal koruma statüsü kazanması için maddi karşılık değeri olması gerekmez.

Taraf olduğumuz sözleşmelerden biri, 1989 yılında onaylanan “Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi”dir. 1985 yılında, Granada’da Avrupa Konseyine üye ülkeler tarafından kabul edilen ve 13.4.1989 gün ve 3534 sayılı yasayla yürürlüğe giren bu sözleşmeye göre, ülkeler, mimari mirasın korunması için yasal önlemler almayı ve bu önlemler çerçevesinde ve her ülkeye ve bölgeye özgü yöntemlerle, anıtları, bina gruplarını ve sitleri korumayı üstlenmiş bulunmaktadır.

ICOMOS Tüzüğü’nün tanımlar bölümünde, Yorum, kültürel miras alanlarının daha iyi anlaşılmasını sağlama ve bu konuda kamu bilincini artırma amaçlı etkinlikler olarak; Sunum, kültürel mirasın yerinde yorumsal altyapının düzenlenmesi, fiziksel erişimin ve yorumlayıcı bilgilerin içeriğinin özenle planlandığı iletişim olarak tanımlanmıştır. Yorumlayıcı altyapı tesisleri, yeni ve mevcut teknolojiler ile destekli tesisleri ve fiziksel montajları ifade eder. Alan yorumcuları, bir kültürel miras alanında sürekli veya geçici olarak alanın değer ve önemi ile ilgili bilgilerin kamuya aktarılması ile uğraşan personel ya da gönüllüler olarak belirlenmiştir. Kültürel miras alanı ise, tarihi ve kültürel önem taşıyan bir yer olarak tanınan ve yasal olarak korunan mevki, doğal peyzaj, yerleşim alanı, mimari kompleks, arkeolojik alan veya ayakta olan yapı şeklinde tanımlanmıştır.

UNESCO Birleşmiş Milletlerin bir özel kurumu olarak, İkinci Dünya savaşı sonrası 1946 yılında kurulmuş, eğitim, bilim ve kültür alanlarında hükümetler arası bir örgüttür. 

UNESCO'yu oluş turan sözleş me 16 Kası m 1945 tarihinde imzalanmış  ve 4 Kası m 1946 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, UNESCO'nun kurucu ilk on üyesinden biridir. UNESCO Sözleşmesi, Türkiye Cumhuriyeti tarafından 20 Mayıs 1946 tarihli ve 4895 sayılı  kanunla onanmış  ve yasalaşmıştır. UNESCO'nun misyonları  konusunda genelde kabul gören görüş e göre örgüt, uluslararası  alanda entelektüel iş birliğini özendirecek, bunu sağlamak için gerekli koş ulları  bir araya getirecek, bu işbirliği için bir forum oluş turacak, kalkınma için işbirliği yapılmasını  sağlayacak, üye ülkeleri "evrensel etik”e uygun davranmaya özendirecektir. UNESCO'nun bu görevine, örgütün "uluslararası  camianın vicdanı " olma işlevi de denilmektedir.

Dünya Miras Listesi belirlenmiş ölçütlere uygun, olağan dışı evrensel nitelikli kültürel ve doğal varlıklardan oluşmaktadır.

“Sürdürülebilir Kalkınmanın Bileşenlerinden Biri Olan Kültürel Mirasın Korunmasında Turizmin Önemi” başlıklı tavsiye kararına göre turizm/kültür varlığı ilişkilerinin olumlu yönde gelişmesi için şu alanlarda çalışmalar yapılması gerekmektedir: 1-Kültür varlıklarının nasıl bir turistik potansiyel taşıdığı belirlenmelidir. 2-Turizm olgusunun kültür varlıklarını kısa, orta ve uzun vadede nasıl etkilediği araştırılmalıdır. 3-Ziyaretçi kapasiteleri hesaplanmalı ve bunların hangi ölçülerde herhangi bir olumsuz etkide bulunmayacağı belirlenmelidir. 4-Turizm/ kültür varlıkları ilişkilerini belirleyecek koruma ve gelişme plan ve projelerinde koruma uzmanları, kültür varlıklarının sahip ve kullanıcıları, turizm sektörünün uzmanları, yerel yöneticiler ve yerel toplum örgütleri ortak bir çalışma içinde olmalıdır.

ICOMOS bugüne değin aşağıdaki konularda uluslararası tüzükler oluşturmuştur. Uyulması zorunlu olmamakla beraber bu belgeler gerek kuramsal ve gerekse uygulamaya yönelik çok değerli yaklaşım ve teknikler içermektedir. Bunlardan önemli olanları aşağıda verilmektedir:

Özgünlük ile ilgili dördüncü ilkede, kültürel miras alanlarının yorumlanması ve sunulmasında Nara Belgesindeki (1994) özgünlük temel ilkelerine uyulması değerlendirmesi yapılmıştır. Bu ilkede, özgünlüğün insan topluluklarının yanı sıra maddi kalıntılarla da ilgili olduğu, yorum ve sunumun kültürel miras alanının özgünlüğünün korunmasına onun kültürel değerlerini olumsuz etkilemeden, alanın anlamıyla ilişki kurarak katkıda bulunması; tüm görünür altyapıların (örneğin, büfeler, yürüyüş yolları, bilgi panoları gibi) alanın doğal ve kültürel anlamına, özelliklerine duyarlı olması; etkinliklerin yöre sakinlerini en az rahatsız edecek şekilde ve alanın fiziksel çevresini ve anlamını korumak için dikkatle planlanması gerektiği sıralanmaktadır.

Kapsayıcılık ile ilgili altıncı ilkede, kültürel miras alanlarının yorum ve sunumunun miras uzmanları, ev sahibi topluluk, ilgili topluluklar ve diğer paydaşlar arasında anlamlı bir işbirliğinin sonucu olması zorunluluğu benimsenmiştir.

Dünya Kültür ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesine bağlı olarak düzenlenen ve 7 Ekim 1988 gün ve 88/13151 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla kabul edilen Akdeniz’de Özel Koruma Alanlarına İlişkin Protokol, sadece doğal değerlerin değil, kentsel ve arkeolojik değerlerin de ele alındığı, bu nedenle ayrıntılı incelenmesi gereken bir belgedir.

Söz konusu tüzüğün ilkeleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir:

"Mirasın korunması ve yönetilmesi ile ilgilenenlerin, mirasın önemini, ev sahibi toplum ve ziyaretçilere aktarması kolaylaştırılmalı ve teşvik edilmelidir." maddesi tüzüğün amaçlarındandır.

Yapılar, toplumun belli bir gereksinmesini karşıladıkları sürece daha özenle bakılır ve korunur. Her toplumda olduğu gibi Osmanlı toplumunda da yapının kullanılma şansı ve çeşitli sektörler için sağladığı yararlar önem taşır. Cami ve mescitlerin onarımının öncelik taşımasındaki etkenlerden bir tanesi de hizmetin Tanrı buyruğu olmasının yanısıra halkın ibadet gereksinmelerinin karşılanmasına ilişkin yakınmalardır..

Osmanlı toplumunun özellikle kendilerinden önceki kültürlerin verilerine karşı takındıkları kimi olumsuz tavırlarda bir kasıt öğesi olmadığı söylenebilir. Gerek tahribat gerekse onarımla ilgili çeşitli davranışlar, Osmanlının yapıya bir “kültür varlığı” olarak değil, bir “obje” olarak baktığını doğrular.