KÜLTÜREL MİRAS MEVZUATI - Deneme Sınavı - 13

Kültür varlıkları ve bu varlıkların korunmasına yönelik yaklaşım ve programların kurallara bağlanması ilk kez 19. yüzyılın ortalarında Tanzimat sonrasında izlenmektedir. Tanzimat’ın en önemli iki ögesinden biri olan yasalaştırma yeni kurallar getirerek koruma alanında da etkisini göstermiştir. Hukuk alanındaki eşitsizlikleri kaldıran, devletin görevlerini sınıflayan ve yeniden tanımlayan, taşra örgütlerine yeni görev tanımları getiren, yargılama yöntemleri geliştiren bu yasalaşma hareketleri, 19. yüzyıla damgasını vuran bir eylemler dizisi olmuş, bu husus, eski eser ve koruma alanında da etkisini kısa sürede göstermiştir.

1860’ların sonundan itibaren gündeme getirilecek ‘asarı atika mevzuatı’ (eski eserler hukuku), Devletin giderek arsızlaşan Avrupa kökenli ‘kültürel talan’a karşı kendini korumayı amaçlayan ve içgüdüsel olarak aldığı tavırların ve “meşru müdafaa” nın sonucudur. Bu müdafaa ise arkeolojik kazı konusunda biçimlenmeye başlamıştır. Aslında İmparatorluğun yasal olarak haberli olduğu kazı i şlemleri sonucunda bulunan eserlerin ülke dışına çıkmasına engel olamayışını, sadece yabancıların yasadışı davranışlarında aramaya çalışmak da çok safça bir yaklaşım olacaktır.

İmparatorluğun doğrudan eski eserle ilgili ilk yasa düzenlemesi olan 13 Kasım 1869 tarihli Asarı Atika Nizamnamesi 8 maddeden oluşmaktadır.

İmparatorluğun doğrudan eski eserle ilgili ilk yasa düzenlemesi olan 13 Kasım 1869 tarihli Asarı Atika Nizamnamesi 8 maddeden oluşmaktadır. Nizamnamenin ilk maddesi Osmanlı topraklarında eski eser aramak isteyenlerin Maarif Nezaretinden (Eğitim Bakanlığından) izin alması koşulunu getirmiştir. 2. madde eski eserlerin yurtdışına çıkartılamayacağını ancak yurtiçinde alınıp satılabileceğini belirtmekte, 4. madde de ise eski paraların bu hüküm dışında kaldığı yer almaktadır. Yer üstünde bulunan eserlerden ‘birşeyler’ kopartmanın yasak olduğu 5. maddenin içeriğini oluşturmaktadır. Nizamnamenin korumayla ilgili tek maddesi (çok kısıtlı olsa da) budur.

Daha sonra 1874 ve 1884 tarihlerinde düzenlenen asarı atika nizamnameleri doğrudan "eski eser"i konu alırlar. Bu düzenlemelerin ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

• İlke olarak, eski eser devlet malıdır,

• ‘Eski’ kavramı Osmanlı İmparatorluğu öncesi kültürlerin verileri ile sınırlıdır,

• Özellikle taşınır eserler, onu bulanların malıdır. Bu nedenle, arkeolojik kazılarda bulunan eserler yurtdışına çıkartılabilmektedir,

• Taşınmaz kültür varlıklarının korunması konusunda yeterli hükümler bulunmamaktadır.

23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisinin oluşumundan sonra kurulan Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olarak Türk Asar-ı Atikası Müdürlüğü (Türk Eski Eserler Müdürlüğü) kurulmuştur. Kurtuluş Savaşının hemen sonunda izlenen ilk çaba ise, Gazi Mustafa Kemal'in buyruğu ile "Müzeler ve Asar-ı Atika Hakkında Talimat" başlığı altında 5 Kasım 1922'de valiliklere gönderilen genelgedir.

Genelgede, illerde Milli Eğitim Müdürlüklerinin, eski eserlerle ilgili tüm işlemlerin yürütülmesinden sorumlu olduğu belirtilmektedir. 1924 yılında hükümet, Osmanlı Devleti döneminde kurulan “Eski Eserler Sürekli Kurulu” nun bu dönemde de çalışmalarına devam etmesini kararlaştırmıştır. Buna göre Kurul’un görevi İstanbul'da ve İstanbul il sınırları içerisinde bulunan eski eserleri ve anıtları belgelemek, bu yapılarla ilgili yayınları hazırlamak, eski eserlerin, onarımı, taşınması ve yıkılması konularında karar vermektir.

Devlet eliyle gerçekleştirilmesi gereken koruma etkinlikleri için yeterli parasal kaynak olması gerekmektedir. Cumhuriyet hükümetlerinin bu konuda ayırdıkları ilk ödenekler Milli Eğitim Bakanlığı bütçesinde yer alır. Bu ödeneklerin devletin tüm bütçesinin % 0.025 ‘i oranında olması ne kadar yetersiz olduğunun bir göstergesidir. Hemen tüm Türk-İslam dönemi anıtsal eserlerinin sahibi ya da yöneticisi olan vakıflar ise 1924 yılından itibaren ‘Evkaf (Vakıflar) Umum Müdürlüğü’ tarafından ele alınmış ve 1922-1932 yılları arasında 2.115.660.TL harcanarak 3788 hayrat eser onarılmıştır. Ancak bu yapıların çok azının belli bir değer taşıyan anıtsal yapılar olduğu bilinmektedir. Bu süreçte ilk onarılan yapı Ayasofya'dır ve Mimar Kemalettin Bey tarafından ele alınmıştır.

Korumanın, geniş halk kitlelerinin ve yerel yöneticilerin katkı ve desteği olmadan gerçekleşemeyeceği bilindiğinden Cumhuriyetin ilk yıllarında bu konuda çeşitli programlar geliştirilmiştir. Eski eser olgusunun tanıtılması ve benimsetilmesi için çaba gösterilen platformların başında Halkevleri gelir. O dönemin önemli sosyo-kültürel kurumlarından Halkevleri içinde bir örgütlenme yapılması öngörülmüş, bilim insanları tarafından verilecek bilgilerin, Halkevlerindeki rehberler tarafından halka anlatılması programlanmıştır. Bu bağlamda, Milli Eğitim Bakanlığının 1930'lu yılların ortasında hazırladığı, ‘Antikiteler (Eski Eserler) ve Tarihi Eserlerden Derslerde Nasıl İstifade Edileceği Hakkında Andıç (Genelge)’ başlıklı ve tüm okullarda uygulanması öngörülen çok kapsamlı bir program ilgi çekmektedir.

1956 yılında yürürlüğe giren 6785 sayılı İmar Kanunu’nun, “yapılacak binaların eski eserlere ve arkeolojik sahalara olan mesafeleri” nin hazırlanacak tüzüklerle belirlenmesine ilişkin hükmü, planlama/koruma ilişkisini gündeme getiren ilk düzenlemedir.

Olumsuzluklara karşın, özellikle 2000’li yıllardan sonra mevzuatta yapılan değişiklikler iki çok önemli gelişmenin koruma alanında yer almasını sağlamıştır. Bunlardan ilki, ‘Yerelleşme’, diğeri ise ‘Korumanın Finansmanı’ olarak tanımlanabilir.

‘Koruma’ 1950 öncesinde olduğu gibi, 1950 sonrasında da bir üst yapı kurumudur. Geniş halk kitlelerine yeterince indirilememiş ve benimsetilememiştir. Çünkü bu kitleler, korumanın  tanımındaki “kamu yararına kısıtlılık” sözcüğüne itibar etmemekte, “kişisel yarar için kullanım özgürlüğü”nü yeğlemektedirler.

Kentlerin tarihsel sürekliliği ve bütünleşik gelişimine ilişkin yeraltı ve yerüstü değerlerinin korunarak geleceğinin tasarlanmasını amaçlayan “kent arkeolojisi” kavramı ise, 20. yüzyılın son çeyreğinde gelişmiştir.

Rönesans, Orta Çağ ile Yeni Çağ arasında 17. yüzyıla kadar yaşanmış olan bir dönemdir. Daha kesin bir ifade ile bir geçiş dönemidir.

Bu çağın insanı düşünen, kendine dönük, kendini inceleyen, soran, yargılayan ve kendi öz yargılarını özgürce ortaya koyan insandır. Kendini bütün dogmalardan ve ön yargılardan arındırma yolundadır. Aklını kullanır, bilim ve aklını kendine kılavuz bilir. 13. yüzyılda, Roma’da yüksek eğitim kurumu bulunmamakta, din adamları kültüre karşı kuşkulu bir tavır takınmaktadır. 1298 yılında Papa Boniface’nin Palestrina kentini yerle bir etmesi buna bir örnektir.

Bütün bu dini taassuba karşın, Roma şehrinin, İtalya ve Avrupa’nın diğer ülkelerinden çok daha önce ve daha yoğun bir şekilde anıtların korunma sorununa eğilmiş olduğu görülmektedir. Anıtları korumak için bilinçlenme ve bilinçli eylemler İtalya’da başlamıştır denilebilir. Sanatçı ve hümanistlerin yeni bir anlayışla Antik Dönemle ilişki kurması, klasizme hayranlığın canlandırılması ve yaşatılması, Petrark ile yoğunluk kazanmıştır. Petrark ile Cola di Rienzo, Roma’nın tarihsel bir incelemesini yapmış, anıtları şehrin haritasına işlemişlerdir. Anıtlardaki kitabeleri toplayıp okumuşlar ve Antik Devrin incelenmesi için gerekli temelleri atmışlardır. 1375’de Padua’lı teknisyen Giovanni Dordini, Roma’ya gelerek tapınak ve zafer anıtlarındaki kitabeleri kopya etmiştir. Trajan Sütununun, Colosseum’un, Panteon’un, Vatikan Obeliskleriyle, St. Peter ve St. Paul Bazilikalarının ölçülerini alıp çizmiştir. 1336 yılında, eski Roma kalıntılarını tahrip edenlerin para cezasına çarptırılacağını belirten bir uygulama görülmektedir. Sanatkarlar eski örnekleri bulup kopya etmeden yorumlamaktadır. 14. yüzyıl İtalya için önemli bir devirdir. Petrark, anıtları tek tek geçmişi temsil eden, estetik yönden değerli hazineler olarak görmemiş, daha çok yarattıkları ortamla değerlendirmiştir.

Rönesans sanat anlayışını asıl dile getiren mimar Leone Battista Alberti (1404-1472) olmuştur. Ressam, şair, dilbilimci, filozof, müzisyen ve mimar olan Alberti Rönesans hareketinin öncülerindendir. İdeal  şehri tanımlarken; “eğer yerleşmede bir Roma yapı kalıntısı bulunuyorsa korunmalıdır” görüşü onundur. Bu tanım ‘Kültürel Amaçlı’ korumayı öngören ilk savunu olarak nitelendirilmektedir. Alberti, geçmiş çağların kalıntılarındaki güce uyarak, bunları kopyacılık yoluyla değil, planlamada, yapıda, bezemede ve biçimde fikir ve görüş kaynağı olarak kullanmıştır. 1485’de Floransa’da yayınlanmış ‘Mimarlık Hakkında On Kitap’ adlı eserinde, Alberti, amaca uygun, faydaları ve göze güzel görünme anlayışını, devrimci olarak değil, yenileyici ve bağdaştırıcı bir tutumla yerine getirmek istediğini belirtir.

16. yüzyıl Roma’sı koruma konusunu benimsemiş olan düşünür ve sanatkar ile uygulayıcı arasındaki çelişkinin de görüldüğü bir yerdir. 1624’de Papa VIII. Urbanus, eserlerin yurtdışına çıkarılmasını yasaklayan bir buyruk yayınlar.

İtalya’da koruma uygulamasının en önemli iki dayanağı; 1939 yılında ‘Artistik ve Tarihi Değeri Olan Varlıkların Korunması’ ve ‘Doğal Güzelliklerin Korunması’ amacıyla çıkarılan yasalardır.

1870 yılında İtalya’da birliğin kurulmasından kısa bir süre sonra başkent olan Roma’nın, bu göreve uygun bir hale getirilmesi için yeniden planlanması gerekmiştir. Şehrin çevre düzeni çalışmaları sırasında, Antik Roma’nın büyük bir kısmı modern yerleşme altında kalmıştır. 1873 ve 1906 nazım planları birer trafik planı olarak tanınmaktadır.

Gustave Giovanni (1873–1947), Boito’nun esaslarını geliştirmiş ve modernleştirmiştir. Ona göre, “hangi devre ait olursa olsun tarihi değeri olan eser” korunmalıdır.

Romalı Camillo Boito (1836–1914), tarihi yapıların sadece mimari özelliklerine bakılarak
değerlendirilmesine karşı çıkmıştır.

1929 yılına kadar süren yavaş gelişmeyi, Mussollini, Roma şehrini 20. yüzyıla uygun olarak geliştirmek düşüncesiyle hızlandırarak antik Roma’nın pek çok yapısının yok olmasına neden olmuştur

Bugünkü anlamıyla, İngiltere’de getirilen ilk koruma tedbirleri olarak 1913 yılında yürürlüğe giren "Eski Anıtları Sağlamlaştırma ve Düzenleme Yasası" ile Tarihi Anıtlar Komisyonu tarafından korunması gerekli görülen eski eserlerin tescil edilmesi ve bu tescil edilen yapıların korunması için yapılacak her müdahale için izin alınması zorunluluğu getirilmiş; yerel yönetimlere ve Bayındırlık Bakanlığına eski eserleri koruma görevi verilmiş; eski eserlere zarar verenlere para ve hapis cezası öngörülmüştür.

Bir taşınmazın kültür varlığı niteliği taşıması ve yasal koruma statüsü kazanması için bazı değerlere sahip olması gerekmektedir. Bu değerlerden birisi;

MİMARİ DEĞER

Her yapıt kendine özel, özgün bir tasarım ürünü olduğu için değişik ölçeklerde mimari değer taşırlar. Bu değerin girdileri arasında üstün sanat tarihi değeri taşımak; dönemin mimari üslubunun gelişimini sergilemek; türünün mimari gelişiminde tipolojik gelişim açısından önemli olmak; ünlü bir sanatçı, mimarla ilişkili olmak; bir sanat üslubunun temsilcisi olmak; üstün nitelikli veya zengin bir cephe düzenine, bezemeye, iç düzene sahip olmak gibi mimari hususlar yer almaktadır. 13. yüzyılda inşa edilen ve süsleme içeriği bağlamında olan Divriği Ulu Camisi (Resim 1.15), Osmanlı klasik çağlarının başyapıtı olan Edirne-Selimiye Camisi (Resim 1.16), 19. yüzyıl batılılaşma sürecinin tipik bir örneği olan Beylerbeyi Sarayı (Resim 1.17) önemli mimari referanslar arasındadır.

Sözleşmeye  (Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşme’si) taraf olan devletler, topraklarında bulunan kültürel ve doğal mirasın saptanması, korunması, sergilenmesi ve gelecek kuşaklara iletilmesinin sağlanması görevini üstlenmiştir.