KÜLTÜR TARİHİ

İmparatorluk uzun hayatında önemli evreler geçirdi: 600’lı yıllardan itibaren Pers, Sasani, Arap istilalarına maruz kaldı; Araplara karşı savaşta Mısır’ı ve Afrika topraklarını kaybetti.

Türklerin Anadolu’ya geldiği dönemde Bizans parlak devrini yaşıyordu ama Malazgirt Savaşıyla gücü sarsılmıştır.

Birinci Haçlı Seferi 1096 yılında gerçekleşmiştir.

Darülkura, Kur’an okuma yöntemlerinin öğretildiği medrese.

Selçuklu camileri, şehirlerin odak yapıları olarak, yönetim binaları hatta saraylardan daha önemli konumdadırlar.

Selçuklu camileri için verilen seçeneklerden I  ve II doğrudur ancak III seçenekte belirtilenin aksine cami mimarisi bir ekonomik güç belirtisi ve yöneticinin prestij göstergesi olduğundan düşük bütçeli ve mütevazi olarak inşa edilmezlerdi.

Sanat tarihi geleneğinde, “kümbet” olarak adlandırılan Selçuklu mezar anıtlarının önemli bir mimari grup teşkil ettiği, anıt mezar geleneğinin daha eski dönemlere dayandığı genellikle kabul edilir. Ancak, Karahanlılardan başlayıp Osmanlı türbelerine kadar kesintisiz devam eden bu yapı türü Selçuklu döneminde özgün uygulamalar halinde ayrı bir tipoloji sunar.

Selçuklu yapılarında göze çarpacak kadar vurgulanan simgeler, bir arma kimliğine büründürülerek cephelere yansıtılmıştır. Yırtıcı bir kuş, belki bir kartal, çoğu kez çift başlı olmak üzere en üstte yer alırken, hakimiyet kavramını vurgulamaktadır.

Ünlü Ayasofya Kilisesi İmparator I. Jüstinyen tarafından 532-537 yılları arasında yaptırılmıştır.

İmarethanelerde yoksul halka, öğrencilere ve yolculara parasız yemek verilir.

Tarih geleneği Anadolu’daki Türk varlığını Selçuklularla başlatır. En azından Malazgirt ve 1071 tarihiyle simgelenen başlangıç, belki daha eskilere inen, adı konmamış göç dalgalarından biriydi.

 

Selçuklu Camisi, enlemesine gelişen, çok destekli, düz çatıyla örtülmüş sade bir yapı tipi gösterir. Mihrap önünde, fazla büyük olamayan bir kubbe bu yapı tipini diğer İslâm ülkelerindeki uygulamalardan ayıran en büyük özelliktir.

Dış görünüşteki benzerliklere karşılık, medrese yapıları planları bakımından iki farklı ilkeye göre şekillenmiştir. Kısaca, kapalı avlulu ve açık avlulu olarak ayırabileceğimiz iki farklı tipi belirleyen unsur, yapının ortasındaki büyük hacmin örtülmesi ya da açık bırakılmasıyla ilgilidir.

Merkezi devlette görevli memurlar ve orduda maaşlı askerler vardır. Merkezi devlet işleri Vezirin başkanlık ettiği Divan-ı Âli (Büyük Divan) adı verilen bir kurulda görüşülür ve karara bağlanırdı. Ordu, beylerinin komutasında savaşa katılır ve Türkmenlere dayanıyordu. Selçuklu veziri Nizamimülk’ün yazdığı Siyasetname adlı eserde, hükümdarların sahip olması gerektiği nitelikler, saltanatın koşulları ve kuralları anlatılır. Halk ise göçebe bir hayat sürdürür ve hayvancılıkla geçim sağlar. Yerleşik nüfus ise çiftçilik, zanaatçılık ve ticaretle uğraşır. Kentlerde tüccar, esnaf, işkollarına göre loncalar biçiminde örgütlenme söz konusudur. İmarethanelerde yoksul halka, öğrencilere ve yolculara parasız yemek verilir; eğitim medreselerde yapılırdı. Darülhadis, (hadis öğretilen medrese), darülkura,(Kur’an okuma yöntemlerinin öğretildiği medrese), darüşşifa (sağlık ve tedavi hizmeti verilen yer) veya Bimarhane (ruh ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği yer) önemli eğitim ve kamu hizmeti üslenmiş kurumlardır.

Bitkisel temalar içinde özel bir yer tutan rumî, adı dolayısıyla, Anadolu çıkışlı (Roma/Rum) bir örnek olarak düşünülse bile, Karahanlı, Gazneli, Abbasi ve Endülüs örnekleriyle geniş bir coğrafi alana yayılmıştır. Rumî adı verilen form, tombulca bir virgüle benzer, yay biçiminde kıvrılmış bir damla formuna da benzetebiliriz. Bu form, bir şeridin ortasında yer aldığında veya ucuna eklendiğinde bitkisel bir form, bir yaprak izlenimi vermektedir.

Asya hayvan üslubunun İslâm’la tanışması; geyiklerin, ejderlerin ve yırtıcı kuşların, yeni inanç sistemi içinde yerini almaları, bunların yeni bir hayat tarzı içinde, yeniden yorumlanmasını gerektirmiştir. Bu süreci, Selçukluların dünyasında yaşayan figürlerde izleyebiliyoruz. 10. yüzyıldan itibaren, yeni inanç sisteminin etkisiyle figüre karşı bir tavır alındığından, Anadolu’ya getirilen figürler, giderek enerjisini kaybetmiş, tedirgin bir tasvir sanatıdır.

Hacı Bektaş-ı Veli (Horasan, Nişapur 1210-Nevşehir 1271) “Makalat” adlı eserinde şeriat, tarikat, hakikat ve marifet adlarını verdiği dört kapı ve bu kapılara bağlı kırk makamdan söz eder.

Edebiyat geleneği açısından Selçuklu döneminin bir başka çarpıcı yanı “Battalname” gibi Bizanslılara karşı savaşan gazilerle ilgili destansı eserlerin yer aldığı Sözlü Halk Edebiyatında önemli eserlerin verilmesidir. Battalname, Battal Gazi ve başka gazilerin tarihsel kişilikleri çerçevesinde oluşmuş halk hikâyelerinin masalsı düşsel tarzda anlatılmasıyla oluşmuş, daha sonra düz yazı ya da şiir olarak kitaplaşmış eserlerin toplu adıdır. Bu tür eserler daha sonra özelliklerine ve kahramanlarına göre Saltukname, Danişmentname isimleriyle anılacaktır.

Hacı Bektaş Dergâhı geleneğinde yer alan Taptuk Emre dergâhında derviş geleneğine uygun olarak yetişen Türk Halk Edebiyatı ve Tasavvuf Edebiyatı’nın deha ismi olan Yunus Emre Anadolu’nun Moğol akınlarına uğradığı, iç kavgaların hüküm sürdüğü, kıtlık ve kuraklığın egemen olduğu, mezhep çatışmalarının yoğunlaştığı 13. yüzyıl sonlarında yaşamıştır.

İç Anadolu’nun batı kesimindeki sınırlı bölge, Bizans Devleti tarafından eyalet benzeri bir anlayışla idari bir bölge (tema) olarak ayrılmış, buraya “Anatoli” adı verilmişti. Selçukluların gelişinden önce çoktan yerleşmiş olan bu isim, bazı Avrupa kaynaklarında yanlış olarak “Natolia” şeklinde geçmektedir.