Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme

Modern sözcüğü Latince kökenli bir sözcüktür. Oxford İngilizce Sözlüğüne göre Latince modernus (şimdi) anlamından gelmektedir. Bu sözcüğe Ortaçağda farklı bir anlam yüklenmeye çalışılmış ve geçmişe göre geleneksel düşünce ve sanat akımına karşı çağdaş olanı tanımlamak esas alınmıştır. Böylece, o zamanlardan beri modern sözcüğü, “yeni, deneysel ve geçmişten uzaklaşan” anlamında kullanılmıştır.

Modernizm daha çok düşünce, sanat, eleştiri ve edebiyat alanında çıkan akımlar için kullanılır. 19. yüzyılın ortasından II. Dünya Savaşının öncesine kadar devam eden bir süreçtir.

Modernite, kendi başına tarihsel, politik veya sosyolojik bir kavram olmamakla beraber geleneksel olana ve geçmiş kültürlere karşı duran ve mentalite değişikliğini öne çıkaran bir kavramdır. Coğrafi bölgelere ve farklı kültürlere göre değişik zaman dilimlerinde ve o bölgelerin veya toplumsal yapının koşullarına göre ortaya çıktığından farklı modernite biçimlerinden söz edilebilir.

Avrupa kültüründe 19. yüzyıl modernizmin ortaya çıktığı dönem olarak kabul edilegelmiştir. Ancak bazı tarihçiler, araştırmacılık, kuşkuculuk, rasyonellik gibi kavramların Ortaçağdan sonra tekrar gündeme geldiği Rönesans dönemini erken modernizm yani öncü olarak kabul ederler. Bu nedenle moderniteyi ortaya çıkaran koşulları ve modernizmi iyi anlamak için Rönesans dönemiyle başlayan doğa, evren ve insanı yeniden sorgulayan düşünce biçimlerinin etkisini sorgulamak gerekir.

Erken modern dönemde, Avrupalıların denizötesi ticareti geliştirmeleri ve buna bağlı olarak kurulan şirketler, banka sistemi, kredi olanakları, ticaret ve borsa alanlarının gelişmesinde etkili olmuştur.

Bilimlerin gelişmesiyle, teorinin geçerliliğini kanıtlamak için uygulamaya ve deneye verilen önem teknolojinin de gelişmesine neden oldu. Algebranın bulunması, metrik sistemin belirlenmesi, yeni bir kimya dilinin oluşması sanayinin ilerlemesine katkıda bulundu. Yeni bulunan makinalar, yeni keşifler 18. yüzyıldan sonra tıpkı sanat eserleri gibi müzelerde sergilenmeye başlandı. İngiltere’de, insanlar, ilk kez demirden inşa edilen “ironbridge” denilen demir köprüyü akın akın görmeye gittiler. Bilgi gruplanmaya, sınıflanmaya ve her bir nesne, kendi fiziksel özelliklerini açıklayacak biçimde nesnel tanımlamalara tabi tutuldu.

Tekstil ve madencilik alanları sanayileşmenin ilk görüldüğü alanlar oldu.

Modernleşme sürecinde fabrikada çalışmaya bağlı laik bir zaman kavramı ortaya çıktı. Daha önceleri dini günlere, dua saatlerine, azizlere adanmış günlere göre veya tarımsal üretimin ritmine göre ayarlanan bir zaman anlayışı, yerini fabrikasyon üretimin saat anlayışına bıraktı. Bu da insanların çalışma saatlerini belirledi ve günün geri kalan kısmında “boş zaman” kavramı ortaya çıktı. Artık zaman para ile ölçülen bir olguydu. Ayrıca teknolojinin gelişmesi ev işlerinin azalmasını sağlayacak yeni makineler ürettiğinden evde yapılması gerekli işler de azaldı. Böylece kentlerde boş zamanı değerlendirmek için farklı eğlence biçimleri gündeme geldi. Paris modern kent yaşamının simgesi oldu. Lokantalar, kafeler, şarkılı danslı gösterili yerler, tiyatro, bale gösterileri daha önceleri sadece aristokrat sınıfın yararlandığı kültürel olaylar demokratikleşerek kentsoylunun da ilgi alanına girdi. Hızla gelişen tüketimle, toplumun yeni sosyal mekânları olan büyük mağazalar, pasajlar açılmaya başlandı. Kentsoylu, değişen kent dokusunu kendi algısına göre yeniden kurgulamak için sokaklarda dolaşıp, kafelerde oturup, gelip geçeni seyrederek zaman geçirmeyi sevdi. Hafta sonları mesire yerlerinde düzenlenen piknikler, danslı toplantılar bu yeni zaman kavramının uygulanmasıyla ortaya çıkan yeni yaşam tarzlarıydı.

Araştırmacılık, tarih anlayışının değişmesi, sömürgecilik ve yeni üretim biçimleri daha önceden var olmayan sosyoloji, antropoloji, arkeoloji, sanat tarihi gibi yeni sosyal ve insani bilimlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır.

19. yüzyıl yeni bir edebi türün doğuşuna tanıklık eder. Bu tür romandır. Bireyin yeni düzen içerisinde farklı bir konumda ortaya çıkması, romanın doğmasına neden oldu. Victor Hugo, Balzac, Stendhal, Flaubert, Dostoyesvki, Tolstoy gibi ünlü roman yazarları bu yüzyılda eserlerini verdiler.

Sanatta avant-garde kavramı da Modernizm döneminde ortaya çıkmıştır. İleri karakol anlamına gelen Fransızca avant garde sözcüğü, modernite sonucu oluşan tasarlanabilir bir geleceğin öncü adımları olarak tanımlanabilir. Bu deyim sanatta karşılaşılan deneysel yeni akımlar için kullanılmaya başlanmış ve yaşananın önünde olan, henüz herkes tarafından kabul görmeyen sanatsal akımlar avant-garde olarak nitelenmiştir.

Modern Dönemle beraber ortaya çıkan yeni ekonomik ve sosyal koşullar bir grup insanı maddi olarak daha avantajlı duruma getirirken diğer taraftan da onlar az paraya çalışan, aynı sosyal ve ekonomik olanaklara sahip olamayan bir kesimi oluşturdu. Girişimcilik (entrepreneur) genellikle aristokrat ve entelektüel sınıf tarafından küçümsenen bir kavramdı. Toplumsal yapıdaki sosyal eşitsizliği hiciv tekniğiyle göstermeye çalışan sanatçılar ortaya çıktı. Bunlar resim değil çizginin dilini kullanarak, figürlerin göze batan özelliklerini abartarak, çabuk anlaşılabilir siyah-beyaz desenler ve bunların anlattığı kısa fıkralarla toplumsal eleştirilerini gösterdiler. Daumier hem karikatürleri hem de karikatür tarzı yaptığı heykelleriyle bu konunun öncüsü oldu.

19. yüzyılda değişik oyuncak tipi aletlerle görüntünün devamlılığını sağlamaya çalışan denemeler yapılmaktaydı. Tomatrop, Penakistiskop, Zoetrop, Kinematoskop bunlardan bazılarıdır. Kentsoylunun evlerinde, akşam yemeklerinden sonra bakılan bu aletlerle eğlenilirdi. Genel olarak kabul edildiği gibi Sinematograf sözcüğünden türeyen sinema, 28 Aralık 1895 de doğdu. Modern sinemanın kurucusu olan Lyon’lu Lumière Kardeşler, ilk kez para ödeyerek gelen bir izleyici kitlesine film gösterdiler.20 dakikalık programda günlük haberler, kısa belgeseller yer almaktaydı. Böylece 20. yüzyılın yeni sanat dilini oluşturacak film endüstrisi de yine Modernleşme ile ortaya çıktı.

Osmanlı Kültürü’nde Modernleşme Dönemi’nin öncüsü olan Sultan III. Selim Nizamı Cedid adıyla yeni bir askeri örgüt kurarak, onların yeni talimlerini ve eğitimlerini yeniçerilerinde uygulamasını istedi. İstanbul’da Selimiye Kışlası’nı kurdu. 1794’te, Teknik Üniversite niteliğinde, Sütlüce’de, Mühendishane-i Berri-i Hümayun kurularak yurtdışından gelen uzmanlarla ve yurt içinden sağlanan hocalarla eğitime başladı. Bu okulun eğitim programı medrese eğitimi programlarından farklıydı. Örneğin perspektif çizimin öğretildiği teknik resim dersleri daha sonra fotoğrafçılık gibi dersler mühendislik derslerinin yanı sıra öğrencilere okutulmaktaydı.

Osmanlı’da modernleşmenin göstergelerinden olan Tanzimat Fermanı’nın alt yapısında 1856 Islahat Fermanı ve 1876 I. Meşrutiyet bulunmaktadır.

Fransız kültürü bu dönemde örnek oluşturmuş; edebiyatta roman, hikâye, tiyatro eseri gibi ilk Türkçe eserler yazılmış, Şinasi batılı formlarda şiir ve oyun yazan ilk edebiyatçı olmuş, Agah Efendi ile beraber ilk özel gazeteyi çıkarmıştır.

Neo-Klasik, eklektik ve oryantalist üslup Osmanlı mimarlarının kendi geleneksel mimarlıklarına bakmalarına neden oldu. Özellikle yurt dışında eğitim alan Mimar Vedat ve Mimar Kemalettin gibi mimarlar modern teknoloji ile beraber Selçuklu ve Osmanlı mimari öğelerini yeniden kullanmaya başladılar. II. Meşrutiyetin ve Ziya Gökalp’in Türkçülük akımları ile desteklenen bu mimari dil, I. Ulusal Mimari üslubu olarak Cumhuriyetin ilk dönemlerinde de 1930’lara kadar devam etti.

Neo-Klasik üslup yanısıra barok ve rokoko bezeme öğeleri beraberce kullanıldığı gibi zaman içinde bunlara oryantalist üslup elemanları da katılmıştır. Oryantalist yani Doğu kültürlerine ait olan özelliklerin görüldüğü üslup, Avrupa’da Fransız ve İngiliz sömürgeciliğine bağlı olarak ortaya çıkmıştı. Öncelikle resim sanatında romantik akım içinde görülen bu üslup daha sonra mimariye de yansımıştır. Avrupa’da görülen farklı mimari üsluplar İstanbul’da birbirine eklenerek kullanılmaktaydı. Tarihi seçicilik veya eklektizm denilen bu akımda değişik dönemlerin üslup özellikleri alınarak aynı yapıda kullanılmaktaydı. Dolmabahçe Sarayı buna güzel bir örnek oluşturmaktadır.

Sultan II. Mahmut tarafından Türkiye’ye getirilen Saltanat Muzıka-i Hümayun’un şefi olan İtalyan asıllı ve ünlü opera bestecisi Gaetano Donizetti’nin kardeşi olan Giuseppe Donizetti, Batı müziği formunda II. Mahmut için Mahmudiye Marşı’nı, Sultan Abdülmecit için de yirmi iki yıl boyunca resmi olarak çalınan Mecidiye Marşını bestelemiş, Sarayın kapılarının Batı müziği dinletilerine ve opera gösterilerine açılmasına öncülük etmiştir.

Modernleşme dönemi ile birlikte politik, sosyal ve ekonomik birçok değişiklikler yaşayan Osmanlı İmparatorluğu bir yandan telgraf gibi en son teknolojileri kullanırken, küçük çapta başlayan sanayi girişimleri, kadın erkek eşitliği konusunda ortaya çıkan tartışmalar, II. Meşrutiyet ve özgürlük fikirleri, Türkçülük ve dilde sadeleşme gibi eğilimler, Avrupa devletleriyle çıkar çatışmaları gibi çok karmaşık bir dünyanın içerisinde var olmaya çalışmaktaydı.