KÜLTÜR TARİHİ - Deneme Sınavı - 15

Selçuklu Camisi, enlemesine gelişen, çok destekli, düz çatıyla örtülmüş sade bir yapı tipi gösterir. Mihrap önünde, fazla büyük olamayan bir kubbe bu yapı tipini diğer İslâm ülkelerindeki uygulamalardan ayıran en büyük özelliktir.

Dış görünüşteki benzerliklere karşılık, medrese yapıları planları bakımından iki farklı ilkeye göre şekillenmiştir. Kısaca, kapalı avlulu ve açık avlulu olarak ayırabileceğimiz iki farklı tipi belirleyen unsur, yapının ortasındaki büyük hacmin örtülmesi ya da açık bırakılmasıyla ilgilidir.

Merkezi devlette görevli memurlar ve orduda maaşlı askerler vardır. Merkezi devlet işleri Vezirin başkanlık ettiği Divan-ı Âli (Büyük Divan) adı verilen bir kurulda görüşülür ve karara bağlanırdı. Ordu, beylerinin komutasında savaşa katılır ve Türkmenlere dayanıyordu. Selçuklu veziri Nizamimülk’ün yazdığı Siyasetname adlı eserde, hükümdarların sahip olması gerektiği nitelikler, saltanatın koşulları ve kuralları anlatılır. Halk ise göçebe bir hayat sürdürür ve hayvancılıkla geçim sağlar. Yerleşik nüfus ise çiftçilik, zanaatçılık ve ticaretle uğraşır. Kentlerde tüccar, esnaf, işkollarına göre loncalar biçiminde örgütlenme söz konusudur. İmarethanelerde yoksul halka, öğrencilere ve yolculara parasız yemek verilir; eğitim medreselerde yapılırdı. Darülhadis, (hadis öğretilen medrese), darülkura,(Kur’an okuma yöntemlerinin öğretildiği medrese), darüşşifa (sağlık ve tedavi hizmeti verilen yer) veya Bimarhane (ruh ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği yer) önemli eğitim ve kamu hizmeti üslenmiş kurumlardır.

Bitkisel temalar içinde özel bir yer tutan rumî, adı dolayısıyla, Anadolu çıkışlı (Roma/Rum) bir örnek olarak düşünülse bile, Karahanlı, Gazneli, Abbasi ve Endülüs örnekleriyle geniş bir coğrafi alana yayılmıştır. Rumî adı verilen form, tombulca bir virgüle benzer, yay biçiminde kıvrılmış bir damla formuna da benzetebiliriz. Bu form, bir şeridin ortasında yer aldığında veya ucuna eklendiğinde bitkisel bir form, bir yaprak izlenimi vermektedir.

Asya hayvan üslubunun İslâm’la tanışması; geyiklerin, ejderlerin ve yırtıcı kuşların, yeni inanç sistemi içinde yerini almaları, bunların yeni bir hayat tarzı içinde, yeniden yorumlanmasını gerektirmiştir. Bu süreci, Selçukluların dünyasında yaşayan figürlerde izleyebiliyoruz. 10. yüzyıldan itibaren, yeni inanç sisteminin etkisiyle figüre karşı bir tavır alındığından, Anadolu’ya getirilen figürler, giderek enerjisini kaybetmiş, tedirgin bir tasvir sanatıdır.

Hacı Bektaş-ı Veli (Horasan, Nişapur 1210-Nevşehir 1271) “Makalat” adlı eserinde şeriat, tarikat, hakikat ve marifet adlarını verdiği dört kapı ve bu kapılara bağlı kırk makamdan söz eder.

Edebiyat geleneği açısından Selçuklu döneminin bir başka çarpıcı yanı “Battalname” gibi Bizanslılara karşı savaşan gazilerle ilgili destansı eserlerin yer aldığı Sözlü Halk Edebiyatında önemli eserlerin verilmesidir. Battalname, Battal Gazi ve başka gazilerin tarihsel kişilikleri çerçevesinde oluşmuş halk hikâyelerinin masalsı düşsel tarzda anlatılmasıyla oluşmuş, daha sonra düz yazı ya da şiir olarak kitaplaşmış eserlerin toplu adıdır. Bu tür eserler daha sonra özelliklerine ve kahramanlarına göre Saltukname, Danişmentname isimleriyle anılacaktır.

Hacı Bektaş Dergâhı geleneğinde yer alan Taptuk Emre dergâhında derviş geleneğine uygun olarak yetişen Türk Halk Edebiyatı ve Tasavvuf Edebiyatı’nın deha ismi olan Yunus Emre Anadolu’nun Moğol akınlarına uğradığı, iç kavgaların hüküm sürdüğü, kıtlık ve kuraklığın egemen olduğu, mezhep çatışmalarının yoğunlaştığı 13. yüzyıl sonlarında yaşamıştır.

Selçuklu veziri Nizamimülk’ün yazdığı Siyasetname adlı eserde, hükümdarların sahip olması gerektiği nitelikler, saltanatın koşulları ve kuralları anlatılır.

Selçuklu camileri, şehirlerin odak yapıları olarak, yönetim binaları hatta saraylardan daha önemli konumdadırlar. Ulu Cami (Cami-i Kebir) her şehrin başlıca toplanma yeri olduğundan toplumsal ve siyasal merkez niteliğindedir.

Dış görünüşteki benzerliklere karşılık, medrese yapıları planları bakımından iki farklı ilkeye göre şekillenmiştir. Kısaca, kapalı avlulu ve açık avlulu olarak ayırabileceğimiz iki farklı tipi belirleyen unsur, yapının ortasındaki büyük hacmin örtülmesi ya da açık bırakılmasıyla ilgilidir. Kapalı avlulu tipler için, Konya’daki Karatay Medresesi (1250), açık avlulu medreseler için, Sivas Çifte Minareli Medrese (1271), örnekler arasındadır.

Kurgan ve kümbet anlam boyutu bakımından birbirine yakın uygulamalardı. Çünkü, Selçuklu kümbetlerinin hemen hepsinde “mumyalık” adı verilen bir toprak altı katı mevcuttu.

13. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak, mimari yüzeylerde figürlü konuların azaldığı, giderek objelerin de, insan, hayvan ve mitolojik varlıklardan arındırıldığı dikkati çekiyor.

Rumî adı verilen form, tombulca bir virgüle benzer, yay biçiminde kıvrılmış bir damla formuna da benzetebiliriz. Bu form, bir şeridin ortasında yer aldığında veya ucuna eklendiğinde bitkisel bir form, bir yaprak izlenimi vermektedir. Bazı rumî formlarının hayvan figürlerine (kanat veya kuyruk sonuna) eklenebildiği görülür. Ayrıca bazı uygulamalarda rumî motifinin kendisi de hayvansı kıvrımlar taşıdığından, bir kısım rumîlerin zoomorfik kökene bağlanabileceği de düşünülebilir.

Mevlâna Celaleddin Rûmi: Bu yüzyılın en önemli kültür figürlerinden biri Mevlâna Celaleddin Rûmi’dir. (1207 Afganistan Belh-1273 Konya). Horasan topraklarından 1222 yılında ailesiyle önce Karaman’a sonra Konya’ya gelen Mevlana, hayatını “Hamdım, piştim, yandım” sözleriyle özetler.

Hacı Bektaş-ı Veli (Horasan, Nişapur 1210-Nevşehir 1271) “Makalat” adlı eserinde şeriat, tarikat, hakikat ve marifet adlarını verdiği dört kapı ve bu kapılara bağlı kırk makamdan söz eder. Tanrısal gerçeğe ancak sevgi yoluyla varılacağı, bütün insanların kardeş oldukları, kişi ile Tanrının özdeşliği görüşlerini savunmuştur.

Bizans ya da Doğu Roma İmparatorluğu 395 yılında kurulmuştur.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Tarih geleneği Anadolu’daki Türk varlığını Selçuklularla başlatır.Doğru cevap ''B'' şıkkıdır.

Selçuklu ilgisi, Erzurum, Sivas, Kayseri ve Konya şehirlerine bağlı olarak yarımadanın karasal omurgasına yöneldi.Doğru cevap ''D'' şıkkıdır.

Araplar, Küçük Asya’da daha çok Romalılarla karşılaştıklarından bu ülke için kullandıkları “Diyar-ı Rum” “Memalik-i Rum” deyimleriyle, Anadolu’nun eski Roma ülkesi olduğunu kabul etmişlerdi.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.