Küreselleşme Sürecinde Kültür Karşılaşmaları ve Yeni Bileşimler

Küreselleşme kavramının vurguladığı küresel düzen, her ne kadar tarihsel olarak eskilere dayanıyor gibi görünse de küreselleşmeyle XVI. yy’dan itibaren süregelen denizaşırı bir ticaret sistemi olan dünya ekonomisi arasında fark vardır. Küresel ekonomiyi, dünya ekonomisinden ayıran şey, iletişim ve ulaştırma teknolojilerinin gelişmesiyle parça başına üretimin dünya ölçeğinde yapılıyor olmasıdır.

XIX. yy’ın sonlarından itibaren, büyük ölçekte bir sermaye birikimiyle ne yapılacağı sorusunun karşısında, kapitalizm, ulusal pazarın sınırlarından çıkmaya ve sömürgecilik süreciyle eş zamanlı olarak dünyaya yayılmaya başlamıştır. Emperyalist aşamada, dünyanın tamamı, kapitalist ekonomi için bir pazar olarak görülmeye başlanmıştır.

Kapitalist üretim biçiminin XX. yy’ın başları itibariyle gelişmiş olan bu safhasında üretim, kaynağını sanayiden değil, varsayımsal değerlerlerin işlenmesi olan finansal hareketlilikten alır.

Fordizm de denilen üretim biçimi, Henry Ford tarafından 1908 yılından itibaren kullanılmaya başlayan bir çalışma organizasyonudur.  Taylorist modeli benimseyen Ford, fabrikasında rasyonel bir seri üretim sistemi kurmuş, aynı zamanda da işçilerin çalışma saatlerini azaltıp bir ford işçisi kimliği oluşturarak, onların da tüketici olabilecekleri sloganıyla yola çıkmıştır.

Esnek birikim, Fordizm’in rasyonel seri üretim hattındaki katılıkları ortadan kaldırmak amacıyla devreye girmiş bir sistemdir. Esnek birikimde emek süreçleri, işgücü piyasaları, ürünler ve tüketim kalıpları bakımından esnekliğe dayanır. Burada temel mesele, örgüt yapılanmasında bir ayrışmaya gidilmesi, bir anlamda, şirketlerin içerisindeki farklı işlevlerin danışman şirketler, tedarikçiler, kısa dönemli çalışan istihdam edilmesine aracılık eden insan kaynakları şirketleri gibi, ara kurumlarca yerine getirilmesidir.

Geniş anlamıyla kültür ürünlerinin endüstrileşmesi, ekonomik kârlılık esasıyla yaratılması, sanayileşmeyle birlikte kültür ve sanat ürünlerinin metâlaşması olgusudur. Ancak kavram, yalnızca kültür ürünlerinin metâlaşması üzerinde durmamaktadır. Çünkü bir metâ haline dönüşen yalnızca kültür ürünleri değil, toplumsal ilişkilerin, kültürel pratiklerin bizzat kendisidir.

Küreselleşme, standartlaşmış kültür ürünlerinin dünya ölçeğinde yaygınlaşmasına, bu sayede ortak bir yeme-içme, giyinme, eğlenme, kısacası ortak bir beğeninin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu da belirli markaların, dünyanın her yerinde bir beğeni ölçütü olarak tüketilmesi olgusunu beraberinde getirir. Bu olguya en iyi örnek, tüketim yazınında da kavramsallaştırılmış olan McDonald’s zincir restoranlarıdır.

Popüler kültür, bizzat kültür endüstrisi tarafından işlenen kültürel ürünler bütünü olarak ifade edilir.

Popüler kültür ürünleri, teknoloji yardımıyla geniş kitlelere ulaşması amaçlanan ürünlerdir. Çünkü; bir ürünün geniş kitlelere ulaşması demek, söz konusu geniş kitle tarafından satın alınması demektir.

Popüler kültür ürünü olan pop müziğin temel özelliği, dinleyiciye bildik olanı tekrarlıyor olmasıdır. Örneğin; bir pop müzik ürününü dinlediğimizde sürekli tekrarlayan ritmin, müziğin ana hatlarını oluşturduğunu kolaylıkla fark edebiliriz.  Popüler müzikte belirli seslerin belirli aralıklarla tekrarlanması, aynı zamanda müziğin basitleşmesi, fakat daha da önemlisi standartlaşması anlamına gelir.

Teknoloji, sesin kaydedilebilir olmasına olanak sağladığından, bugün müzik ve dinleyici arasındaki ilişkinin doğasına ve hatta müziğin bilgisine dair epistemolojik bir değişmenin yaşandığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Eğer ses kaydediliyorsa müzik, yalnızca o anda icra edilen bir eser olma özelliğini kaybeder. Ses kaydı, eserin birçok kişiye ulaşabilmesini sağlar. Böylece bir tür demokrasi söylemi üreterek kopyalanan sesin kültür endüstrisi tarafından işlenildiği söylenebilir. Bu anlamda çalgıların ve sanatçının sesi artık kodlanmış, belirli efekt ve filtrelerle dönüştürülmüş bir piyasa ürününe dönüşmüştür.

Bir toplumda haber değeri taşıyan gelişmeler, bizlere sevindirici ya da üzücü, yatıştırıcı ya da korkutucu olmaları üzerinden aktarılır. Fakat haberin kendisinin, bu özellikleri taşıyor olması, televizyon yayını için yeterli değildir. Asıl olan, televizyonun bu haberleri nasıl dönüştürdüğü, iyiyi nasıl daha iyi, korkuncu nasıl daha korkunç hale getirdiğidir. Bu amaçla her bir haber için, o habere uygun müzikler seçilerek, izleyici tepkisi garantiye alınmaya çalışılır. Tıpkı diziler ve yarışmalar gibi, haberler de bir kurgu öğesi haline gelmiştir. Böylece kurgu, onu izleyen bireylerin yaşam deneyimlerinin önüne geçerek, gerçeklik algısını yönlendirir, doğrularımızı yeniden inşa eder. Gerçekliğin yeniden inşa edilmesi, bir anlamda gerçekliğin yeniden kurgulanması sayesinde olur. Bu noktada kurgu, gündelik yaşamın gerçekliğini, onu bir açıklama çerçevesi olarak kullanma eğilimi gösteren izleyici için, gerçekten daha gerçek bir alana taşır

Ulaşım ve iletişim teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte, dünya üzerinde farklı yerlere seyahat edebilme, farklı yerler hakkında enformasyon edinebilme kapasitemiz önemli derecede artmıştır. Böylece, dünya üzerinde yaşanan, hatta yaşanmakta olan her olayı takip etmemiz, farklı ülkelerden insanlarla iletişim halinde olmamız mümkün hale gelmiştir. Bu durum, bireysel etkileşimleri artırdığı gibi, toplumların küresel düzenle bütünleşip dünyaya açılmasına, toplumsal hareketlerin örgütlenebilmesine, farklı kimliklerin seslerini duyurabilmelerine ve yeni kültürel bileşimlerin ortaya çıkmasına olanak tanımaktadır.

İnternet kullanımının yaygınlaşması bireyin, kendi talepleri ve arzuları doğrultusunda yeni insanlarla tanışmasına, farklı etkinlikler içine dâhil olabilmesine, dünyayı kendisi gibi anlamlandıran diğerleriyle karşılaşmasına ve bunun sonucunda, kendisine yeni toplumsallaşma alanları kurmasına olanak sağlamaktadır.

Ralph Schroeder’e göre sanal gerçeklik, bilgisayar aracılığıyla tasarlanan ortamlarda, insanların birbirleriyle etkileşim kurabilmeleri sayesinde, toplumsal gerçekliği dönüştürme kapasitesine sahiptir.

Bugün sosyal ağların, toplumsal hareketlerin örgütlenmesinde televizyondan daha etkili olduğunu gözlemlemekteyiz. Bir önceki bölümde de bahsettiğimiz gibi, televizyon, izleyiciyle etkileşimin karşılıklı olmadığı bir mecrayken internet, karşılıklı etkileşimin kurulmasını mümkün kılan bir ortamdır. Bu açıdan sosyal ağlar, gün geçtikçe bireylerin toplumsal ve siyasal olaylara tepki vermesini kolaylaştıran, hatta toplumsal hareketlerin bizzat bu ağlar sayesinde örgütlenebildiği ortamlar haline gelmişlerdir.

Tüm teknolojik ilerlemeler, kapitalizmin dönüşümü, devletin merkezi rolünü kaybetmesi, küresellik deneyimi, günümüz toplumlarında bireylerin kendi kimlik inşa süreçlerindeki taleplerini dile getirmelerini teşvik etmektedir.

Küreselleşme deneyiminin mümkün kıldığı kimlik inşa sürecinde aynı zamanda Etzioni’nin vurguladığı direnen kimlik kavramsallaştırması, günümüz toplumlarını anlamada çok önemlidir. Direnen kimlik, toplulukların ve cemaatlerin ortaya çıkmasını mümkün kılar. Böylelikle bu cemaatler mevcut kurumsal, geleneksel, ideolojik baskılara karşı direniş gösterirler. Bu direnişler söz konusu ötekileştirilmiş, dışlanmış kimliklerin bir araya gelmesiyle oluşan farklı cemaatlerin taleplerini dile getirme yolu olarak yorumlanabilir.

Yerelliklerin açığa çıkması tüketim alışkanlıkları da dönüştürmüştür. Bugün yeme-içme, giyinme, barınma ihtiyaçlarının küresel standartların dışına çıkıp yerel kültürlerin etkisi altına girdiğini görmekteyiz. Hazır ya da hızlı tüketim ürünlerinin karşısında konumlanan bölgesel yemekler, kebap çeşitleri, yerel tatlılar gibi yiyeceklerin daha çok tercih edilir olması karşısında, hazır gıda endüstrisinin de bu yerellik talebini karşılamak için ürünlerini çeşitlendirdiğini görmekteyiz.

Küreselleşme, bir yandan ekonominin standartlaşmasıyla kültür olgularının da standartlaşmasına neden olurken aynı zamanda, özgürlüklerin artmasına olanak verir.

Zygmunt Bauman’a göre küreselleşme, toplumlar arasındaki kültürel ilişkileri güçlendirse bile, küresel kaynaklara erişimin, her zaman eşitsiz bir biçimde gerçekleştiğini ifade eder; çünkü küreselleşmenin diğer yüzü dışlanmadır. Zamansal ve mekânsal uzaklığın göreceli olarak ortadan kalkmış olması, toplumsal eşitliği getirmekten çok, toplumsal ve toplumlararası kutuplaşmaya neden olur. Çünkü; küresel kaynaklara erişim, toplumsal hiyerarşilerin olanak verdiği ölçüde gerçekleşmektedir.