KÜLTÜR SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 14

Kültür Emperyalizmi: Politik ve ekonomik güç kullanarak bir kültürün değer ve özelliklerinin, yerel kültürün kaybolması pahasına yüceltilmesi ve yayılmasıdır.

Küreselleşme yerelliği dışlamadığı gibi, geçmişin evrenselciliğinde olduğu gibi, yerelliğin karşıtı olarak da konumlandırılamaz.  Küreselleşme yerelliği eşzamanlı bir olgu olarak bünyesinde eritir. Küresel ve yerel, artık birbirinden ayrı ve karşıt gerçeklikler olarak değil, karşılıklı olarak birbirini oluşturan gerçeklikler olarak algılanmaktadır.

Türkiye’de sanat sektörü, özellikle de görsel sanatlarla ilgili sektör, sanat ürününün mübadele değerini artırmak için, müzeler ve sanat galerileri aracılığıyla
küresel pazara girmeye çalışmaktadır. Nitekim bu çaba, sanat ürününün yurtiçindeki mübadele değerinin de artmasına neden olmuştur. Diğer taraftan ürününün küresel pazarda yer alabileceğini düşünen sanatçı, algılarını küresel malzemelere, küresel anlatım biçimlerine ve farklı kültürlere açmıştır.

İnternetin bir kitle iletişim aracı olarak giderek güçlenmesi ve internet üzerinden yayın yapan kanalların ortaya çıkmasıysa bu parçalı yapıyı daha da böldü,
zaman ve mekândan soyutladı. Mesafe, zaman ve mekân kavramları, gerçek (fizik gerçeklik) ve sanal (sanal gerçeklik) olmak üzere ayrılsa da kimi zaman, gerçeklikle sanallık arasındaki çizgi dahi bulanıklaştı.

Osmanlı İmparatorluğu’nda on sekizinci yüzyıldan itibaren kurumsal
alanda ve toplumsal hayatta bazı değişmelerin görülmeye başlandığı söylenebilir.
Yine de modernleşmeyi niteleyen diğer önemli olguların henüz ortaya çıkmadığı,
mevcut değişmelerin saray, imparatorluk başkenti İstanbul ve İzmir gibi dönemin büyük kentlerinin dışına çıkmadığı da unutulmamalıdır. Bunun da ötesinde, toplumsal sınıfları belirleyen en önemli alanlar olan ekonomi ve endüstride
modernleşmenin işareti olacak değişmeler imparatorluk döneminde görülmez.

Batı, ilk olarak kendini, teknoloji alanındaki üstünlüğüyle kabul ettirmiş ve gücü Osmanlı’ya karşı sürekli kazanan ordusuyla ilişkilendirilmiştir. Bu nedenle de Batı’nın, Osmanlı devletinde ilk etkilediği kurum ordu olmuştur.

Önce Millet Mektepleri’nin, daha sonra Halkevleri’nin kurulması, kültürün ve kültür ürünlerinin sınıflandırılması, değerlendirilmesi ve yeniden kullanıma sunulması bakımından önemlidir. İdari olarak Dil, Tarih, Edebiyat Şubesi, Güzel Sanatlar Şubesi, Temsil (Tiyatro) Şubesi, Spor Şubesi, İçtimaî (Sosyal) Yardım Şubesi, Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi, Kütüphane ve Neşriyat (Yayın) Şubesi, Köycüler Şubesi, Müze ve Sergi Şubesi olmak üzere dokuz alanda çalışmak üzere kurulan Halkevleri, devletin kültüre bakışının vatandaşa aktarılmasında en önemli aracı kurumdu. Devlet desteğiyle bu alanlarda çalışan sanatçı ve akademisyenler, ürünlerini çoğunlukla Halkevleri’nde sundular. Ancak 1950’den sonra siyasi iktidarın değişmesi pek çok farklı nedenle birleşerek, herkese açık olan fakat yöneticileri Halk Fırkası üyelerinden oluşan bu kurumların varlıklarını ve eski işlevlerini sürdürmesine engel oldu.

Ziya Gökalp, sınıf bilincinin ulusal bilinçten sonra ortaya çıktığı görüşünü Fransız sosyolog Èmile Durkheim’dan (1858-1917) alıyordu.

Gökalp’in bakış açısı ve çözümlemeleri, Cumhuriyet’in kuruluş ideolojisine fiili bir katkı yapıyor, Cumhuriyet’in ulus ve kültür anlayışının mayasını oluşturuyordu (Aktay, 2010: 23-24).

Cumhuriyet’in kuruluş dönemi, kendi açısından en önemli üç kavramı, Batılılaşma, uluslaşma ve çağdaşlaşma arasında aradığı dengeyi Gökalp’in kültür ve uygarlık tanımlarında buldu. Gökalp’e göre hem kültür, hem de uygarlık, toplumsal hayatı içine almasına rağmen birbirlerinden farklıdır. Ona göre uygarlık, yöntem aracılığıyla ve bireysel iradeyle oluşan toplumsal olguların bir toplamıdır ve uluslararasıdır; bu haliyle ithal edilebilir bir eğilim gösterir. Buna karşın kültür, bir ulusun kendine özgü varlıklar toplamıdır.

Dil, uluslaşma sürecinin, ulus olma niteliğinin en önemli ve birincil unsuru olan türdeşlik halinin, en erken ortaya çıktığı alandır.

On sekizinci yüzyılda önce Batı dillerinden, özellikle de Fransızca’dan alınma sözcükler resmi yazı diline girmiş, eğitim dili belli başlı kurumlarda Fransızca olarak yerleşmişti. Fakat on dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde farklı taleplerin dillendirilmeye başlandığı görülür. II. Mahmut, öğrencilerin Türkçe eğitim talebine binaen Mekteb-i Tıbbiye’nin 1839’daki açılışında bunun önemini vurgulayan bir konuşma yapmıştı. Her ne kadar II. Mahmut döneminde Türkçe eğitime geçilememişse de bu yönde bir talebin gelmiş olması önemlidir. Nitekim bu talepler, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında gazeteciliğin de gelişmesiyle birleşerek dilde, özellikle de yazı dilinde sadeleşme ve standartlaşma konusunu gündeme getirmiştir. Bu iki alandaki süreç, ilk bakışta farklı görünse de esas fark, değişmenin hızındadır. Modern ulus-devletlere giden çizgide dil, hemen her coğrafyada, gelişimini en önce tamamlayan alandır. Başka bir deyişle dil, uluslaşma sürecinin, ulus olma niteliğinin en önemli ve birincil unsuru olan türdeşlik halinin, en erken ortaya çıktığı alandır.

Aşağıdaki alıntıdan da anlaşılacağı üzere 1950'lerde yaşanan bu değişim kırsaldan kente göçü hızlandırdığı için bir çok kültürel alanda değişim yaşanmıştır. Kentlerin cazibe merkezi haline gelmesi, kaset ve gazino sektörü ile müzik alanında türlerin birbirinden tamamen ayrışması, filmlerde anadolu insanına eğilinmesi, romanlarda ekonomi ve sınıf sorununun işlenmesi bu değişimlerden bazılarıdır.

1950’lerde başlayan kırsal ve kentsel ekonomide yaşanan değişme, kentleri cazibe merkezi haline getirdi. Kırsal alanın terk edilmesiyle yaşanan iç göç sonrasında, çoğunlukla Avrupa’ya yönelen dış göç, yaşamı ve dolayısıyla toplumsal yapıyı büyük oranda değiştirdi. İç ve dış göç, kültür alanında da yarattığı hatırı sayılır değişmelerle Türkiye’deki sosyolojinin odaklandığı belli başlı konulardan biri haline geldi.

Yeni toplumsal yapı, kültür ürünlerinin üretiminden, içerik ve tüketimine dek pek çok farklı aşamada kendine yer buldu. Önceki dönemlerde, sınırlı sosyal mekânlarda üretilen türler, kırsaldan kente göçün etkisiyle ve gelişmekte olan kaset ve gazino sektörünün desteğiyle hem değişti, hem etki alanını genişletti. Bu değişme elbette kültür ürünlerinin içeriğinde de kendini gösterdi. Örneğin; 1950’li yıllara dek Doğu/Batı ekseninde üretilen romanlarda, 1950’lerden sonra ekonomi ve sınıf konusunun öne çıktığı görülür.

Benzer şekilde Türk sinemasında köyden kente göç, kent içinde madden ve mânen kaybolan Anadolu insanı etrafında dönen filmler üretildi. Müzikteyse bu odak değişmesi farklı şekillerde ortaya çıktı. Batı tekniğiyle ürün veren besteciler, bir önceki kuşağın aksine, yüzlerini halk ezgilerine ve ulusal olmaya değil, Avrupa ve ABD’deki güncel kaynaklara ve üslûplara çevirdiler. Bu yönelimin, Kuzey Yarımküre’nin hemen hepsinde olduğu gibi, Türkiye’de de ortaya çıkardığı sonuç, müzik türlerinin ve müziği üretenlerin önceki dönemden daha keskin bir şekilde birbirinden ayrılması ve dinleyicilerin belli kategoriler içinde değerlendirilmesi oldu. Modernist akımlar, belli bir eğitim ve birikim seviyesindeki dinleyicilere ulaşmayı hedefledikçe ve bunu yeterli gördükçe, bıraktıkları alana popüler türler yerleşti ve kitle iletişim araçlarının kültür üretimindeki artan etkisiyle giderek daha çok güçlendi.

Türkiye gibi, insanların, günün büyük bir kısmını televizyon izlemekle geçirdiği ülkeler için, televizyon aynı zamanda kültürel etkinlik alanıdır.

Sunulan ürünler, çoğunlukla çok büyük oranda kültürel ürün olarak kabul edilirler. Kültür üreticisi ve ürününün niteliği, televizyonda göründüğü oranda yükselir ya da tersine düşer.

Verilen tanım kültür emperyalizmine aittir.

Politik ve ekonomik güç kullanarak bir kültürün değer ve özelliklerinin, yerel kültürün kaybolması pahasına yüceltilmesi ve yayılması "kültür emperyalizmi" olarak adlandırılmaktadır.

Küresel kültür türdeşleşirken aynı zamanda yerelleşmesi, pek çok farklı şekilde yorumlanmaktadır. Küresel kültürü, farklı yerelliklerin yanyana duruşu olarak değerlendirenler olduğu gibi, yerelliğin sahiciliğinin tehdit altında olduğunu söyleyenler de bulunmaktadır. Küreselin yerelle hangi şekilde olursa olsun ilişkide olduğu açıktır. Fakat küreselleşme yerelliği dışlamadığı gibi, geçmişin evrenselciliğinde olduğu gibi, yerelliğin karşıtı olarak da konumlandırılamaz.

Küreselleşme yerelliği eşzamanlı bir olgu olarak bünyesinde eritir. Küresel ve yerel, artık birbirinden ayrı ve karşıt gerçeklikler olarak değil, karşılıklı olarak birbirini oluşturan gerçeklikler olarak algılanmaktadır. Elbette bu süreçte yerelin tek biçimli ve standart bir hal alarak, yani tek tipleşerek sahiciliğini yitirmesi de olasıdır. Örneğin; bugün dünyanın büyük şehirlerinde, birbiriyle rekabet eden kebap, pizza ve hamburgerlerin belli bir kültüre ait olduklarını biliriz; ancak, bunları tüketirken ne oranda yerelliğe sâdık kalındığını düşünmeyiz; önceliğimiz bu değildir. Aksine, öncelik küresel coğrafyanın neresinde olursak olalım yaşamla ilgili alışkanlıklarımızın sekteye uğramamasıdır. Küresel hareketliliğin yaratabileceği uyum sorunlarının önüne geçmeyi hedefleyen ortak ve belli bir standarttaki sunuşla, bu ürünleri İstanbul’da ya da Londra’da bulmak ve yabancılık çekmeden tüketmek mümkündür. Hatta çok daha yakından tanıdığımızı varsaydığımız kendi ülkemizin içindeki yerelliklerin de küresel imgeler halinde nasıl şekillendirilmiş olduğunu çoğu kez farketmeyiz.

Diğer taraftan yerelliği, küreselin içinde yitip giden pasif bir olgu olarak da görmek doğru değildir. Biçimin ya da yüzeyde görünen kısmın yerel tarafından belirlendiği durumlar da vardır. İnternetin gelişine dek yirminci yüzyılın en güçlü kitle iletişim aracı olan televizyon, yüzyılın sonlarından itibaren daha küresel bir nitelik kazandı. Olimpiyatlar ve dünya şampiyonalarıyla başlayan ortak yayın, 2000’lerde aynı formatlardaki programların, televizyon kanalları tarafından ülkenin özelliklerine göre yayınladığı bir aynılığa döndü. Gerek televizyon dizileri, gerekse yarışma programları dışarıdan alınan belli bir format temel alınarak yerelleştirildi. Büyük bir yerellik vurgusuyla şekillendirilen bu ithal formatların küresel biçimleri görünmez kılındı.

12 Eylül 1980 darbesinin etkisiyle içe kapanan Türkiye’de, kültürün bileşenleri, daha az görünür ve daha az tartışılır oldu. Temel yönelimleri ideolojik ve sınıfsal ayrımlarla belirlenen türler içe kapandı ya da göçle Türkiye dışına taşındı. Bunun yerine, toplumsal mesajlarından arındırılan popüler kültür ürünleri ön plana çıktı. Sinema sektörü, öncelikle ideolojik ya da toplumsal mesaj kaygısını terk etti. Arkasından müzikte yaşanan yönelimi ‘şarkıcı filmleri’ olarak adlandırılan türü kendi üretimine dâhil etti. Belli başlı popüler kültür figürleri ve onların müzik üretimleri, çoğunlukla üretim koşulları ve içeriği korunarak sinema diline aktarılmaya çalışıldı. Cumhuriyet döneminin ve sonraki yaklaşık yirmi yılın edebiyatına egemen olan içerikler, yerlerini pembe dizi olarak adlandırılan aşk romanlarına ve fotoromanlara  bıraktı.

Cumhuriyet’in kuruluşu, Osmanlı İmparatorluğu’yla bir çok yönden bir süreklilik ilişkisi taşımaktadır. Bu haliyle imparatorluk döneminden aktarılanların bir tür yeniden düzenlenmesidir. Ancak Cumhuriyet, önemli bir kopuşu da yaşama geçirir; çünkü Cumhuriyet, bir ulus-devlet olarak kavramsallaştırılmıştır. Batılılaşma tutarlı ve programlı bir devlet siyasetine Cumhuriyet döneminde dönüşmüştür.

Osmanlı İmparatorluğu’nun yüksek öğretim kurumu olan Darülfünun’da
ilk sosyoloji kürsüsünü kuran Ziya Gökalp’tir.

Modernleşme, geleneksel olarak iki temel bakış açısıyla irdelenir: Birinci bakış
açısına göre modern Batı’dır, modernleşmeyse diğer ülkelerin Batılı modellere
yaklaşması ve Batılı kurumları kendi ülkelerinde tesis etmesi anlamına gelir.
Diğer bakış açısına göre modernleşme, kurumsal düzeyde Batılılaşma şeklinde
yaşansa bile bu yönde bir kültürel modernleşmeden söz etmek mümkün olmayabilir;
kültürel farklılıklar, tek tip bir modernleşmenin önüne geçebilir (Keyman,
2009: 41). Görülüyor ki bu bakış açıları arasındaki temel fark, Batılılaşma ve modernleşme
ilişkisinin koşut olup olmadığıdır.

Türkiye özelinde düşünüldüğünde, modernleşmenin ipuçlarının Tanzimat
Dönemi’nden itibaren, yani kabaca Tanzimat Fermanı’nın ilan edildiği 1836’dan itibaren
görülmeye başladığı kabul edilir.

Dil, uluslaşma sürecinin, ulus olma niteliğinin
en önemli ve birincil unsuru olan türdeşlik halinin, en erken ortaya çıktığı alandır.

Ulusal kimlik ve kültürü yaratmak, ona köklü dayanak noktaları oluşturabilmek
için izlenen diğer önemli yol, kurumlaşma çalışmalarıdır. Türk Dil Kurumu,
Türk Tarih Kurumu, Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi’nin ve Ankara Devlet
Konservatuarı’nın açılması, kültür konularını ilgilendiren kurumlaşma çalışmalarının
en önemlileridir.