KULLANICI DENEYİMİ TASARIMI

Kullanıcı arayüzünün iki temel bileşeni vardır: girdi ve çıktı. Girdi, kullanıcının bilgisayarla istek veya ihtiyaçları için nasıl iletişim kurduğu ile ilgilidir. Bazı yaygın girdi birimleri klavye, fare, kullanıcının parmağı (dokunmatik ekranlar ve tabletler için) veya kullanıcının sesidir (sözlü talimatlar için). Çıktı ise, kullanıcıların istekleri doğrultusunda, bilgisayarların yaptığı işlemlerin sonuçlarını kullanıcıya nasıl ilettiği ile ilgilidir. Günümüzde en çok kullanılan bilgisayar çıktı aracı görüntü ekranıdır. Onu, kullanıcının işitsel yeteneklerinden faydalanan ses (voice and sound) izlemektedir. Bu açıdan şıklara bakıldığında A, C, D ve E şıklarının girdiye örnek olduğu ve B şıkkının ise çıktıya örnek olduğu görülmektedir.

Kullanıcı arayüzü, insan ve bilgisayar sistemlerinin arasındaki bağlantı noktasıdır. Sorudaki maddelere bakıldığında IV maddesi hariç birer arayüzüdür. Bir bilgisayardaki yazılımı çalıştırmak için bir ara yüze ihtiyaç vardır. Bundan dolayı IV maddesi arayüze örnek değildir.

Yazar ve bilim adamı Donald Norman’ın ortaya koyduğu Kullanıcı faaliyet döngüsü uygulama ve değerlendirme evresi olarak ikiye ayrılır. Uygulama evresi şu aşamalardan oluşur:

Amacın Oluşturulması

Amaçların Görev(ler)e Dönüştürülmesi

Eylem Dizisinin Planlanması

Eylem Dizisinin Uygulanması

Değerlendirme de şu aşamalardan oluşur:

Ne olduğunun anlaşılması/kavranması

Çıktının her bir beklenti düşünülerek yorumlanması

Ne istendiği ve ne olduğunun karşılaştırılması

Görüldüğü gibi sorudaki II ve V maddeler değerlendirme aşmasında ve diğer maddeler uygulama aşamasında yer almaktadır.

Kullanıcı arayüzünün gelişiminde üç ana aşamanın yer aldığını söylemek mümkündür: Delikli kartların ve ilk elektronik bilgisayarların kullanıldığı dönem (Batch Interface Era, 1945-1968), girilen metinler yoluyla kullanılan Komut Satırı Arayüzü (Command-Line Interfaces, 1969-1984) ve 1984’ten günümüze kadar olan süreci kapsayan ve komut dizinleri yerine ikon, menü ve pencereler gibi görsel ögelerin kullanıldığı Grafiksel Kullanıcı Arayüzüdür.

1985 yılında Microsoft firması Windows 1.0 adlı işletim sistemini piyasaya sunmuştur.

İnternet 1991’de icat edilmiştir.

İyi bir kullanıcı arayüzü tasarlamanın önemli oluşu yalnızca estetik kaygılar gözetilmesinden kaynaklanmaz. Örneğin, tamamlamanız gereken projeleriniz için bilgisayarınızda bir uygulama kullandığınızı düşünün. Eğer bu uygulamanın arayüzü karmaşık ve kullanışsız ise projenizi tamamlamak çok uzun sürebilir, hatta ortaya çıkan sonucun kalitesini etkileyebilir.

Sembollerin metinlere göre çok daha hızlı ve doğru bir şekilde algılanabilmesi ve kullanıcıların sistemi kullanırken yaşadığı kaygının azalması grafiksel arayüz tasarımlarının avantajları arasında yer alır. Diğer maddeler grafiksel arayüz tasarımlarının dezavantajları arasında yer alır.

ISO’ya göre kullanıcı merkezli tasarımın dört temel prensibi vardır:

1.Kullanıcının aktif katılımı

2.Kullanıcı ve sistem arasında görevin uygun dağımı

3.Tasarım çözümlerinin kendini yenilemesi

4.Disiplinler arası bir tasarım ekibinin bulunması (ISO, 1999:7)

ve kullanıcı merkezli tasarım sürecinde dört ana aktivite bulunmaktadır:

1.Kullanılan içeriği anlamak ve belirlemek

2.Kullanıcının ve organizasyonun gereksinimlerini belirlemek

3.Tasarım çözümleri üretmek

4.Kullanıcı gereksinimleri doğrultusunda tasarımı değerlendirmek (ISO, 1999:10)

Bu açıdan I., III. ve IV. maddler prensiplere ilişkindir ve II., V. maddeler ise aktivitelere ilişkindir.

Kullanıcı odaklı bir arayüz tasarımı oluştururken metin kullanımına ilişkin olarak her bir paragrafta bir düşünceye yer verilmelidir.

Kullanıcı arayüzü tasarımı insanların amaçlarına ulaşmak için kullandıkları bilgisayar sistemlerinin bir parçasıdır. Başka bir deyişle, insan ve bilgisayar sistemlerinin arasındaki bağlantı noktasıdır ve bu nedenle insan bilgisayar etkileşiminin çalışma alanlarından biridir. Kullanıcı arayüzleri sayesinde bizler sistem içerisindeki karmaşık eylemlerin nasıl gerçekleştiğini anlamak zorunda kalmayız. Örneğin, çamaşır makinesini kullanmak için onun çalışmasını sağlayan kompleks mühendislik bilgisine sahip olmamız gerekmiyor ya da bir web sayfasını okurken içerdiği yazılım kodları hakkında bir fikrimiz olmak zorunda değil. Yalnızca ilgili yönlendirmeleri izlemek veya ekran üzerindeki düğme (buton) ve ikonlara tıklamak, istediğimiz işlemi gerçekleştirmemiz için yeterli olmaktadır.

Yazar ve bilim adamı Donald Norman, Gündelik Eşyaların Tasarımı (The Design of Everyday Things) adlı kitabında kullanıcıların bir bilgisayar sistemi ile etkileşim sağlarken geçtiği aşamaları “İnsan faaliyet döngüsü” adı altında psikolojik bir model aracılığı ile tanımlamıştır.

Donald Norman’nın kullanıcı faaliyet döngüsünün üç ana evresi vardır. Bunlar:

Amacın Oluşumu

Uygulama Aşaması

Değerlendirme Aşaması

Değerlendirme Aşaması: Besinci, altıncı ve yedinci evreleri oluşturmaktadır. Bunların tümü, neler olup bittiğinin kontrol edilmesini ve bunların istenen sonuçla karşılaştırılmasını (birinci aşamada şekillenen amaçlar-) içeren zihinsel aktivitelerdir.

Kullanıcı arayüzü tasarımı konsepti ilk olarak MIT’de çalışan bir bilim adamı olan Vannevar Bush’un 1945 yılında yayımladığı “As We May Think” adlı makalede ortaya atılmıştır.

Masaüstü metaforu, kullanıcıların bilgisayarla daha kolay etkileşime geçebilmesi için grafiksel kullanıcı arayüzü kapsamında kullanılan bir konsepttir. Bu metaforda bilgisayar monitörü, üzerine belge ve klasör gibi objelerin yerleştirilebileceği fiziksel bir masaüstü görünümüne sahiptir.

Tüm tasarım belgeleri farklı olmakla birlikte 1973 yılında Xerox Palo Alto Araştırma Merkezi’nde (PARC) bit-mapped görüntüleme özelliğine sahip Alto adı verilen bir bilgisayar geliştirilmiştir. Ardından 1981 yılında Xerox Star piyasaya sürülmüştür. Xerox Star’ın arayüzünde insanın temel iletişim yöntemler inden biri olan gösterme ve seçme hareketleri kullanılmış, kullanıcı fare aracılıyla ekran üzerindeki herhangi bir noktayı gösterebilmiştir.

Grafik anlatım dili kullanıcı arayüzü anlayışını ve tasarımını kökten değiştirmiştir. İlk dönem metin tabanlı ekranlar tek yönlü, metin odaklı ve form benzeri bir kalitededir. Grafiksel arayüz tasarımı anlayışı ile birlikte ekran çok yönlü, kullanıcı odaklı ve sürekli gelişen dinamik bir yapı hâline gelmiştir. Bilginin görsel sunumu kişinin bilgi isleme kapasitesini diğer sunum yöntemlerine göre çok daha etkili kullanmasını sağlar. Uygun bir şekilde kullanıldığında, bilgilerin zihinde yen iden organize edilmesine olan ihtiyacı ve hafızanın yükünü azaltır. Bilgisayarlar ve insanlar arasında daha hızlı bilgi transfer edilmesine ve insanlar tarafından miktar ya da ilişkiler gibi daha görsel karşılaştırmaların yapılabilmesine imkan sağlamaktadır. Grafikler aynı zamanda kullanıcı arayüzünün daha çekici bir görünüm kazanmasına ve büyük oranda kişiselleştirmeye imkan vererek, şirketler ve organizasyonlar için özgün stiller yaratılmasına olanak tanır.

Grafiksel arayüzü kullanımının bazı avantajları şunlardır:

Araştırmalar sembollerin metinlere göre çok daha hızlı ve doğru bir şekilde algılandığını göstermektedir.

Bilginin görsel sunumu kompleks bilgi kümlerinin kolayca ayırt edilerek işlenmesini sağlar.

İmgeler yoluyla iletişim kurmak insan doğasının bir parçasıdır. İnsanların görsel imajlar yoluyla iletişim kurma çabası yazılı metinlerden çok daha önce gerçekleşmiştir. Ayrıca insan zihni görseller yoluyla öğrenmeye eğilimlidir ve güçlü bir görsel hafızaya sahiptir.

Obje ve kavramların görsel sunumu somut düşünmeyi teşvik ederek, çok katmanlı görev dizilerinin kullanıcıya sade bir biçimde sunumu sağlar.

Kullanıcıların sistemi kullanırken yaşadığı kaygının azalmasını sağlar ve sistem üzerindeki kontrol hissini güçlendirir.

Görsel anlatım dilinin kullanılması metin tabanlı olan sistemlerin aksine evrensel bir niteliktedir.

Grafik içerikler sayesinde kullanıcılar amaçlarını uzun metinler girmeden gerçekleştirebilirler.

ISO (Uluslararası Standartlar Teşkilatı) tarafından “İnteraktif Sistemler İçin Kullanıcı Merkezli Tasarım” başlığı altında yayınlanan bazı standartlar ve metotlar bulunmaktadır. Buna göre kullanıcı merkezli tasarımın dört temel prensibi vardır:

Kullanıcının aktif katılımı

Kullanıcı ve sistem arasında görevin uygun dağımı

Tasarım çözümlerinin kendini yenilemesi

Disiplinler arası bir tasarım ekibinin bulunması (ISO, 1999:7)

Ayrıca kullanıcı merkezli tasarım sürecinde dört ana aktivite bulunmaktadır:

Kullanılan içeriği anlamak ve belirlemek

Kullanıcının ve organizasyonun gereksinimlerini belirlemek

Tasarım çözümleri üretmek

Kullanıcı gereksinimleri doğrultusunda tasarımı değerlendirmek (ISO, 1999:10).