Küçük Aile İşletmeleri Yönetimi

Dünyada işletmelerin yaklaşık %80’inin aile işletmesi olduğu ifade edilebilir.

Aile işletmelerinin kendilerini diğer işletmelerden ayıran özellikleri bulunmaktadır. Aile işletmesi olmayan işletmelerde çalışanların birbirine ve işletmeye karşı duygusal bağlılıkları çok fazla öne çıkmaz. Aile işletmelerinde ise aile ilişkileri, ailenin sahip olduğu birtakım alışkanlıklar, gelenek ve görenekler ve ortak aile kültürü gibi duygusal etkenler de işletme dinamiklerini etkilemektedir. Aile işletmeleri, ne iş yaptığını gerçekten önemseyen, birbirleriyle, müşterileriyle güçlü bir bağlılık duygusuna sahiptir.

“Aile işletmesi”, genel olarak akrabalık bağı olan kişilerin mal ya da hizmet üretmek ve kendi ge­çimlerini sağlamak için kurdukları kâr amaçlı işletmeler olarak tanımlanabilir.

Aile işletmelerini özgün kılan nitelikler olarak 5 madde sıralanabilir. Bunlar; 1) ailenin varlığı; 2) aile, yönetim ve mülkiyetin örtüşmesi; 3) aile birliği ve aile üyelerinin birbirine bağlılığının yüksek olması; 3) aile, yönetim ve mülkiyet etkileşiminden türetilen benzersiz rekabet üstünlüğü kaynakları (örneğin diğer işletmelerin göze alamayacağı uzun vadeli bir yatırım gibi; 4) nesilden nesile işletmenin sürekliliği için işletme sahibinin işi aile içinde tutma hayalidir.

Aile işletmesi, aile, yönetim ve mülkiyetin birbiriyle örtüşen, etkileşimli ve birbirine bağlı üç alt sistem olarak modellenir. Bu üç alt sistem arasındaki ilişkileri göstermek üzere üç çember modeli kullanılır.

Aile şirketlerinin yaşamlarını sürdürme konusunda yönetim ve liderlik eksikliği önemli bir etkendir çünkü; aileyi yönetmek ve harekete geçirmek için liderlik, hayati destek sağlayan önemli bir işlevdir. Aile liderleri; aile üyeleri arasındaki ilişkileri besleyerek aile birliğini kurar, ailenin kültürünü inşa etme ve sergileme fırsatları oluşturur. Aile liderleri, ayrıca aile çatışmaları ve aile krizleriyle ilgilenir ve bu sorunların çözülmesine yardımcı olur. Ailede liderlik rolü; birleşik bir birim olarak ailenin ihtiyaçları karşılamak, aileyi ileriye doğru hareket ettirmek ve ailenin işletmeyi desteklemesini sağlamaktır.

Aile şirketlerinin yaşamlarını sürdürme konusunda yönetim ve liderlik eksikliği önemli bir etkendir çünkü; aileyi yönetmek ve harekete geçirmek için liderlik, hayati destek sağlayan önemli bir işlevdir. Aile liderleri; aile üyeleri arasındaki ilişkileri besleyerek aile birliğini kurar, ailenin kültürünü inşa etme ve sergileme fırsatları oluşturur. Aile liderleri, ayrıca aile çatışmaları ve aile krizleriyle ilgilenir ve bu sorunların çözülmesine yardımcı olur. Ailede liderlik rolü; birleşik bir birim olarak ailenin ihtiyaçları karşılamak, aileyi ileriye doğru hareket ettirmek ve ailenin işletmeyi desteklemesini sağlamaktır.

Aile işletmelerinde liderlerin en fazla zorlandıkları konulardan biri, zamanı ve öncelikleri yönetmektir. Liderin düşünme, yenileme ve planlama için zaman ayırması önemlidir. Liderlerin hedeflere ulaşma yolundaki ilerlemeleri, değerlendirmenin yanı sıra öncelikleri üzerinde düşünmek ve bunları netleştirmek için önemli zaman ayırması gerekmektedir. Birçok lider; kişisel amaç ve enerji seviyelerini yenilemeye, düzenli uygulama yapmaya zaman ayırmalıdır. Böylece liderin bu davranışı; bedene, zihne ve ruha hitap etmekte ve aynı zamanda açık hedeflerin oluşturulmasını da sağlamaktadır.

Mülkiyet sisteminde liderlik rolü; işletmenin, ailenin ve mülkiyet sisteminin ihtiyaçlarını karşılamak, gruplara rehberlik etmektir.

“Aile işletmesi” aynı ailenin üyeleri tarafından denetlenen baskın bir koalisyon tarafından yönetilen ve işletmenin vizyonunu, ailenin nesilleri boyunca potansiyel olarak sürdürülebilir olacak şekilde şekillendirmek ve sürdürmek üzere yönetilen bir işletmedir.

Büyüyen ve gelişen aile işletmelerinin kurumsal bir kimlik kazanabilmesi; bu doğrultuda başta yakın sosyal çevre olarak görülen eş, dost ile akrabalardan bağımsız hareket etmesi ve amaçları doğrultusunda çalışanları motive etmesi gerekmektedir. Aileye ve işletmeye yönelik olarak hem finansal hem de yönetsel anlamda etkin bir organizasyon yapısı, varis planlaması, aile anayasası oluşturulması; büyük ölçüde işletme sahiplerinin samimiyetlerine ve uygulama konusundaki gayretlerine bağlıdır. Kurumsallaşma, bürokratikleşme demek değildir ve olmamalıdır çünkü hızlı karar vermeye engel olan, inisiyatif almayı engelleyen, çalışanları yalnızca kurallara bağlayan bir yapı kurumsallaşmaya ters düşmektedir. Sürdürülebilir bir işletme varlığı; sürdürülebilir bir rekabet üstünlüğü, sürdürülebilir başarı, birlikte yönetme, motivasyon ve ailenin ayakta kalması için kurumsallaşmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Kurumsallaşma, girişimci yöneticilerin işten uzak kalması değil ortak bir felsefe ve inanç oluşturma işidir. Kurumsallaşma, işletmelerin sürdürülebilir bir başarı elde etmesi için son derece önemlidir. Kısaca; sürdürülebilir bir işletme varlığı; sürdürülebilir bir rekabet üstünlüğü, sürdürülebilir başarı, birlikte yönetme, motivasyon ve ailenin ayakta kalması için kurumsallaşmaya ihtiyaç duyulmaktadır.

Aile işletmesi; ister küçük ölçekli olsun ister büyük, kurulduğu gibi kalmaz ve bir süre sonra büyümeye odaklanır. “Büyüme”, işletmenin ölçeğinde meydana gelen artışlardır. İşletmeler için sağlıklı büyüme, sürdürülebilir ve kârlı büyümedir.

Aile işletmesi; ister küçük ölçekli olsun ister büyük, kurulduğu gibi kalmaz ve bir süre sonra büyümeye odaklanır. “Büyüme”, işletmenin ölçeğinde meydana gelen artışlardır. İşletmeler için sağlıklı büyüme, sürdürülebilir ve kârlı büyümedir.

Bazı şirketlerde büyüme yavaş olabilir veya hiç olmayabilir. Aile servetini işletmeye bağlayan çoğu kişi gibi işletmenin sahibi de daha “riskten kaçınma” eğiliminde olabilir. Büyümemenin bir diğer yaygın nedeni, şirket liderinin operasyonel kontrolü elinde tutmak istemesidir.

Aile işletmelerinde istenilen büyüme, kontrollü, yönetilebilir büyümedir.

Aile işletmelerinin kuruluşundan itibaren büyüme ve gelişim sürecinde genellikle dört yaşam evresinden bahsedilebilir. Bunlar “birinci nesil” “büyüyen ve gelişen”, “kompleks” ve “sürekli olmayı başaran” aile işletmeleridir.

Sürekliliği sağlayan aile işletmelerinde, işletme değerlerinin ailenin değerlerinden daha öncelikli duruma geldiği, profesyonel yönetimin etkili olduğu ve kurumsallaşma öğelerinin yoğun şekilde işletmede yer aldığı görülür.

Aile işletmelerinin yaşadığı güçlükler şu şekilde sıralanabilir: nesil çatışması, nüfus problemleri, rol çatışmaları, işin çekirdeğinden gelme ve eski alışkanlıkların devamı, güç kavgası, yüksek iş gücü devir oranı, profesyonel yönetim anlayışının eksikliği, yönetim kadrosunu oluşturma güçlüğü, motivasyon eksikliği, nepotizm (akraba kayırmacılık) ve ikinci nesle yetki devri.

“Aile anayasası”, her ailenin kendi dinamiklerine özgü ve özel hazırlanmış sosyal mutabakat metnidir.

Aile anayasaları, aile şirketlerine birtakım faydalar sunmaktadır. Aile anayasaları; aileyi oluşturan üyelere yön gösterir, rehberlik yapar, aile içindeki iletişimin güçlenmesine yardımcı olur, ailenin sahip olduğu değerlerin bir nesilden diğerine geçmesine yardımcı olur, iş birliği ve aile üyelerinin birbirine yardım etmesini sağlar, taraf tutmaz, güven ortamı yaratır, adalet duygusunun ortaya çıkmasını sağlar, üst düzey yöneticilerin, işletmenin sahip olduğu olanaklardan sadece kendi lehlerine faydalanmalarının önüne geçer, ailenin önceliklerinin netleşmesine yardımcı olur ve çalışanların tatmin olmasına yönelik bir ortam oluşturur.

Aile anayasaları, aile şirketlerine birtakım faydalar sunmaktadır. Aile anayasaları; aileyi oluşturan üyelere yön gösterir, rehberlik yapar, aile içindeki iletişimin güçlenmesine yardımcı olur, ailenin sahip olduğu değerlerin bir nesilden diğerine geçmesine yardımcı olur, iş birliği ve aile üyelerinin birbirine yardım etmesini sağlar, taraf tutmaz, güven ortamı yaratır, adalet duygusunun ortaya çıkmasını sağlar, üst düzey yöneticilerin, işletmenin sahip olduğu olanaklardan sadece kendi lehlerine faydalanmalarının önüne geçer, ailenin önceliklerinin netleşmesine yardımcı olur ve çalışanların tatmin olmasına yönelik bir ortam oluşturur.

Aile işletmesinin sürekliliğini sağlamak üzere aile anayasası, aile konseyi, ve yönetim kurulunun oluşturulması; işletmenin vizyon, misyon ve de­ğerlerinin belirlenip yazılı hâle getirilmesi ve devir planlamasının yapılması gereklidir.