Küçük İşletmeler ve Etik

Davranış: Kişinin özellikle ahlaki bakımından gösterdiği davranım.
Davranım: Bir organizmanın uyarımlara karşı yaptığı, görülen, görülmeyen her türlü bedensel, fizyolojik, zihinsel ve duygusal tepki.
Ahlak: Bir kişinin, bir toplumsal sınıfın, bir ulusun, bir kültür çerçevesinin vb.; belli bir tarihsel dönemde yaşamına giren ve eylemlerini yönlendiren inanç, değer, norm, buyruk, yasak ve tasarımlar topluluğu ve ağı.

Etik, iyi bir yaşamın nasıl olabileceğini belirlemek üzere ahlaki soruları incelemeye alır (Haynes, 2002). Bir felsefe disiplini olarak etik, “İyinin ne olduğunu araştıran; insanın olup bitenler karşısında takındığı tavırları çözümleyen, ‘Ne yapmalıyız?’ sorusuna aranan cevapları temellendiren; eylemde bulunma ile bilme, eylem ile bilgi arasındaki ilişkileri inceleyen felsefe dalıdır.” (Çotuksöken, 2006). Kısaca etik en yalın olarak; insanın kişisel ve toplumsal yaşamdaki ahlaki sorunlarını ele alıp konu olarak incelemek (Akarsu, 1998) biçiminde de tanımlanabilir.

Etik aşağıdaki sorulara yanıt aramaktadır (Pieper, 1999):
• Verdiğimiz sözleri neden tutmamız gerekmektedir?
• Neden yalan söylenmemelidir?
• Güvene neden ihanet edilmemelidir?
• Düzenli ve titiz olmak insanın neden görevidir?
• İhtiyaç duyana yardımcı olmak neden zorunludur?

Sosyal sorumluluk, kısaca “bir işletmenin kendini toplum için yükümlü hissetmesi” biçiminde tanımlanabilir (Torlak, 2018). Bir başka ifadeyle “İşletmenin kendi varlığını sürdürme, faaliyetinden kâr
elde etme ve işletme çıkarlarını korumanın yanında çevresel ve toplumsal konuları hizmet ve mal üretim
süreçlerinde düşünmesidir.” “Çevreye ve topluma zararlıysa üretme ve kâr etme!” ilkesi sosyal sorumluluğun temelidir denilebilir

Birçok işletmede uyulması gereken genel ilkeler vardır. Bunların çoğu etik uygulamalara ve davranışlara temel oluşturur. Kısaca bu ilkeler şunlardır: Dürüstlük, eşitlik, adil olmak, tarafsız olmak, sorumluluk
sahibi olmak, hoşgörülü olmak, işe ve kuruma bağlı olmak, tutumlu olmak, herkesin hakkına ve kişisel
özgürlüğüne saygılı olmak veya ayrımcılık yapmamak, kayırmacılık yapmamak, rüşvet vermemek ya da
almamak, çalışanlara yıldırma (bezdirme) politikaları uygulamamak, görevlerini ihmal etmemek, başkalarının emeğini kendine mal etmemek, bencillik etmemek, yolsuzluk yapmamak, dalkavukluk yapmamak, kötü söz ve muamelede bulunmamak, hakaret ve küfür etmemek, bedensel ve cinsel tacizde bulunmamak, görev ve yetkileri kötüye kullanmamak (Puiu, 2015).

İşletmelerde etiğin giderek önem kazanmasının nedenlerinden bazıları aşağıdadır (Uslu, 2001):
• İşletme faaliyetlerinin toplumun ahlaki değerlerine uygun olması yönünde kamuoyu baskısı,
• Kamuoyu baskısıyla birlikte gelişen “sosyal sorumluluk” vurgusu,
• “İyi işin” “iyi ahlak” ile özdeş olduğunun farkına varılması,
• Çeşitli çıkar gruplarının menfaatlerinin dengelenmesi ihtiyacının artan oranda
önem kazanması,
• İş ahlakının basit olarak bir güven meselesi olması ve hem bireyler hem de işletmeler arasındaki ilişkilerin karşılıklı güven ve birbirlerinin çıkarlarına saygı gösterilmesi gerçeğine dayanması düşüncesinin yaygınlaşması,
• Küreselleşme sürecine paralel olarak çok uluslu şirketlerin yaygınlaşmasıyla birlikte değişik kültürlerden gelen insanların bu şirketlerde beraber çalışması, dolayısıyla ortak ahlaki ilkelere gereksinim duyulması,
• Dünya ölçeğinde doğal ortamın ve kaynakların uygun kullanılmamasından doğan yaşamı tehdit edici mahiyette sorunların ortaya çıkması.

Bilindiği gibi etik ve meslek etiği ile ilgili özellikle Türk tarihinde Ahilik kültüründen örnekler verilir. Bu kapsamda “Pabucu dama atılmak” örneği küçük işletmelerde etik davranmanın mesleki açıdan önemini göstermesi bakımından çarpıcı bir örnektir (Ayva, 2017). Bu örnek, özellikle küçük işletme sahibinin etik davranmaması sonucunda nasıl bir yaptırım ile karşı karşıya kalacağını göstermektedir. Pabucu dama atılmak deyimi günlük konuşmalarımızda “kendinden üstün birinin çıkmasıyla gözden düşmek”, “bir şeyin daha iyisine sahip olduğu için diğerini bir kenara itmek” anlamında kullanılmaktadır. Kimi yörelerde ise yeni bir kardeş doğduğunda büyük kardeş için söylenen bir deyim olarak da söylenmektedir. Deyimin aslı Ahilik kültüründeki meslek ahlakını özetleyen ve hileli iş yapan esnafı meslekten men etmek için kullanılmıştır. Kısaca “pabucu dama atılmak” deyimi, hileli veya kusurlu ürün üreten ve satan esnafı cezalandırmak için yapılan bir uygulama olarak tarihteki yerini almıştır. Kusurlu ayakkabı üreten ayakkabı üreticisini cezalandırmak ve bunu herkesin görmesini sağlamak için kusurlu ayakkabıyı dükkânın damına herkesin görebileceği biçiminde atmayı anlatan bir tarihsel bir örnektir.

Günümüzde kusurlu üretim yapan gıda işletmeleri için “pabucu dama atılmak” deyiminin güncel uygulaması internet üzerinde yapılmaktadır. Bu da kusurlu üretim yapan gıda işletmelerinin T.C.
Tarım Orman Bakanlığı tarafından bakanlığın web sayfasından ifşa edilmesidir. Bu uygulama, T.C.
Tarım ve Orman Bakanlığı 5996 sayılı “Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu” (http-9) ve bu Kanun kapsamında hazırlanan, “Gıda ve Yemin Resmi Kontrollerine Dair Yönetmelik” gereğince; laboratuvar sonucuyla taklit veya tağşiş yapıldığı kesinleşen gıdaları üreten/ithal eden; kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye düşürecek şekilde bozulmuş, değiştirilmiş gıdaları üreten ve/veya satan firmanın adı, ürün adı, markası, parti ve/veya seri numarasını içeren bilgiler kamuoyunun bilgisine bakanlık web sayfası aracılığıyla sunmaktadır. Sonuç olarak hileli yiyecek ve içecek üreten, ithal eden firmaların ticari unvanları ve markalarının liste olarak bakanlık web sayfasından açıklanması bir bakıma etik ihlalinde bulunan işletmelerin kamuoyuyla paylaşılmasıdır. Bunun sonucunda sadece işletmenin adı açıklanmakla kalmamakta işletmenin kusuru ölçüsünde yasal süreçler başlatılmaktadır. Yasal süreçlerin tamamlanmasıyla gerekirse işletme üretimden tamamıyla men edilebilmektedir.

Etik davranış ceza, korku, yasa gibi dışsal nedenlerle değil (Aktaş, 2014) içsel değerler sisteminin yönlendirdiği bir güdü olarak ortaya çıkmalıdır (Ersoy, 2019a). Bu kapsamda etik, hayatımızda karşımıza üç farklı yolla çıkabilir:
Bunlardan birincisi; felsefenin bir ana alanı olarak etik davranışlar bağlamında iyinin ne olduğu ve
nelerin iyi olduğu konusunun ele alınmasıdır. Burada, insanın ideal davranışlarını formüle etmek amaçlanmaktadır. İkincisi; toplum hayatında etiğin karşılığı, insanların birbirleriyle ilişkilerinde neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğiyle ilgili bir kurallar kümesidir. Burada kısaca genel ahlak konusu ele alınmaktadır. Sonuncusu ise, belli bir alanda etkinlik gösteren kişilerin uymaları gereken kuralların belirlendiği ve o alana özgü uygulamalarda istendik davranışların irdelendiği meslek etikleridir. Meslek etiği ilk ikiye göre daha yenidir ve bir bakıma onların bir sentezidir (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). Küçük işletmeler açısından toplumsal yaşamda toplum, birey ve bireyler arası ilişkiler ve bir mesleğin icrasında ortaya çıkan ilişkiler bağlamındaki sergilenen davranışlar etik konusuyla ilişkilendirilebilir.

Kural: Davranışlarımıza yön veren, uyulması gereken ilke.
Etik kural: Davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan, etik ilkelere göre daha özel ve somut olan ve etik ilkelerden türetilen düzenleme.

Norm, sözlükte “yargılama ve değerlendirmenin kendisine göre yapıldığı ölçüt, uyulması gereken kural, düzgü” veya “önceden belirlenmiş kalıp” (TDK, 2021, http-3) olarak tanımlanmaktadır. Norm, bir toplum içerisinde insanların birbirleriyle olan ilişkilerini düzenleyen ve davranışlarını şekillendiren standartlardır. Bir küçük işletme özelinde etik norm; bir işletmenin, işletme sahibinin ve işletme çalışanlarının kendileri ve toplumsal ilişkilerinde, üretim, satış ve satış sonrası süreçlerde nasıl davranmaları gerektiği konusunda uymaları gereken kurallar olarak tanımlanabilir.

Değer: Bir şeyin önemini gösteren ölçüt, bir şeyin yapılmasına değer olan karşılık, nesne ya da kavramlar arasında bazılarına önem verme ya da belli bir anlam yükleme.
Etik Değer: Davranışlara yön gösteren ve onları gerekçelendiren bir öneri veya yönerge.

Etik değerler iyi ve kötü arasındaki ayrım olarak ifade edilebilir. Dürüstlük, yardımseverlik ve sadakat gibi değerler iyi; tam zıttı olan kalp kırma, yalancılık ve ikiyüzlülük gibi kavramlar ise kötü olarak örnek verilebilir. İnsanları iyiye yöneltmeyi amaçlayan bu gibi değer unsurları vazgeçilmez etik değerler olarak kabul edilmektedir (Bedük, Erdemir ve Öz, 2005).

Etik ilke: Farklı çerçevelere özgü temel yaklaşımları ve davranışlara yön gösteren ve ölçüt oluşturan en genel, temel ve soyut kurallar.

Herhangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır. Küçük
işletmeler için temel etik ilkeler arasında zarar vermemek, adil olmak, müşteri mahremiyetine saygı duymak, sosyal değerlere ve insan haklarına uygun davranmak, doğru ve dürüst olmak, tarafsız olmak ve sosyal sorumluluk sahibi olmak sayılabilir.

Kod için sözlükte, “kod, yasa, kural, kılavuz, dizge” gibi anlamlar kullanılmaktadır. Herhangi bir alanda “iyi” olarak kabul edilen etik değerler kendilerini alışkanlık, kural, ilke ya da standartlar olarak gösterirler. Etik kodları bir mesleği icra edenlerin sorumluluklarına ilişkin yazılı yönergeler olarak düşünebiliriz. Herhangi bir mesleğin etik kodunda yer alan unsurlara her meslek üyesinin uyması gerekmektedir. Uymaması durumunda o meslek birliği kişiyi zorlar, yaptırım uygular ve belirlenmiş olan cezalara çarptırır (Aydın, 2010). En genel anlamıyla iş hayatındaki evrensel
doğruları ifade eden etik kod, kurum tarafından, kurum yöneticilerinin ve çalışanlarının mevcut ve
gelecekteki davranışlarına rehberlik etmesi için hazırlanan yazılı kurallar bütünüdür.

Etik Sorun: Bir davranışın iyi olup olmamasıyla ilgili tereddütlerin veya itirazların ortaya çıktığı durum.

Kurala bağlanmamış, durumlarda karar vericinin yaşadığı seçim sorunudur. Etik ikilemlerde
farklı ilkelerin ve kuralların yol gösterici olarak eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıkta devreye girmesi, her birinde farklı bir davranış, seçeneğinin yeğlenmesi söz konusudur. Bu durumda bir ilkeye uygun davranmak bir diğerine aykırı olmayı, bir başka ifadeyle birini korurken ötekini harcamayı zorunlu kılmaktır (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007). 

Etik ikilemler içeren etik konular veya durumlar, bireyin “ahlaki bir zorlama” ile karşı karşıya
olduğu durumlardan ayrılabilir. Etik ikilimler, hangi çalışanın işten çıkarılacağına karar vermek
veya bir yöneticinin görevi kötüye kullanma durumunu isimsiz bildirmek gibi “doğruya karşı” ya
da “yanlış ya da yanlış” alternatiflerini içeren zorlu durumları olarak ihlal edebilecek veya haksız muamele görebilecek bireyler vardır. Etik bir ikilemle karşı karşıya kaldığında amaç, çeşitli olası alternatifler arasında “en doğru” veya “en az yanlış”ı seçmektir (Schwartz, 2017, 18’den akt. Demirkasımoğlu, 2020).

Etik ihlaller, herhangi bir karar sürecinde etik kuralların dikkate alınmaması ya da bazılarının göz
ardı edilmesi biçiminde ifade edilebilir (Aslan ve Erdem, 2020). Etik ihlal, mesleki eylemi düzenleyen standart kuralların çiğnenmesi olarak tanımlanabilir. Bir başka ifadeyle etik ihlali, davranışın belli bir veya birkaç etik ilkeye veya kurala tereddüte yer bırakmayacak biçimde aykırı olmasını ifade eder (Yıldırım ve Kadıoğlu, 2007).

İş etiği; iş hayatındaki davranışlarda neyin doğru neyin yanlış olduğuna dair kurallar, ilkeler ve standartlardan oluşmaktadır. Bu anlamda iş etiği kavramı; dürüstlük, sözünde durmak, hakça davranış, yapılan haksızlıklara karşı çıkmak gibi değerlerle ilgilenmektedir (Kırel, 2000). İş
etiği; özellikle ahlaki standartların işletme politikalarına, kurumlara ve davranışlarına nasıl uygulanacağı üzerinde odaklanmaktadır. Ayrıca mal ve hizmetlerin üretilmesi ve dağıtılması esnasında işletmelerde ahlaki standartların ilgili bireylerin hareketlerine nasıl uygulanacağına dair konuları ele almaktadır (Özgener, 2009).

İş etiği; bireysel, örgütsel ve toplumsal düzey olmak üzere üç düzeyde ele alınabilir: Bireysel düzeyde iş etiği, bireylerin dürüstlük ve ortak yarar ilkelerini temel alarak kendi çıkarları ile başkalarının çıkarları arasında denge gözetilmesini ifade etmektedir. Örgütsel düzeyde iş etiği, her örgütün sahip olduğu, konuşulan veya konuşulmayan ortak bilinç ile ilgilidir. Toplumsal düzeyde iş etiği ise bireyleri ve örgütleri yönlendiren kültürel, politik ve ekonomik güçleri ve demokratik kapitalizmi tanımlayan değerlerdir (Demirkasımoğlu, 2020).

Kısaca iş etiği, bir iş yapılırken o işin iş dünyasının kabul edileceği ve toplumun benimseyeceği yöntemlerle yapılıp yapılmamasıyla ilgilidir. Bu doğrultuda, iş etiği, çalışma hayatının paydaşları olan çalışanlar, hissedarlar ve diğerleri ile rakipler arasındaki ilişkilerin nasıl kurulması gerektiğini araştırır (Kılınç ve Ağraş, 2010)

Meslek etiği: Belli bir meslek grubunun mesleğe ilişkin olarak oluşturup koruduğu, meslek üyelerine emreden, onları belli bir biçimde davranmaya zorlayan, kişisel eğilimlerini sınırlayan; yetersiz ve ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan, meslek içi rekabeti düzenleyen ve hizmet ideallerini korumayı
amaçlayan mesleki ilkeler bütünüdür.

Çalışanların çoğu; yöneticilerin tutumlarını, eylemlerini ve yaklaşımlarını taklit etme eğilimlerindedirler. Ayrıca çalışanlar; iş yerinde oluşan ideallerini, tutumlarını, inançlarını topluma taşımakta ve aileleri, arkadaşları ve etkileşim içine girdikleri diğer bireyler yoluyla yapmaktadırlar.
Bu açıdan da bakıldığında bir örgütte ahlaki sorumluluğun ve etik değerlerle yönetilen şirketin toplumsal rolünün önemi iyice anlaşılabilir. Bu kapsamda yönetim etiği üç başlıkta ele alınabilir (Pehlivan, 1998):
1. Kişisel uygulamalar ve ahlaki sorunlar: Yöneticilerin yasa dışı olan ancak kişisel doyum ve kazançla sonuçlanan etik seçimlerini içerir. Kaynakların yanlış kullanımı, çıkar çatışmaları ve cinsel taciz bu gruba girer.
2. Mesleki eylemler: Yöneticilerin mesleki konularla ilgili olarak yaptığı etik seçimleri içerir. Örneğin
adam kayırma, sorun çıkmasın diye ilgili tarafların baskısına boyun eğme ve çalışanların işten
atılması gibi.
3. Günlük yönetim işleri: Örgütlerde gücün kullanımı, örgütlerin ve bireylerin şekillendirilmesi, doğru
değerlerin karşılaştırılması, gücün adil bir biçimde kullanıp kullanmadığı ve uygulanan seçimlerin
haklılığının yargılanması gibi konuları içerir.

İşletmelerde yaygın görülen etik ihlalleri, kültüre ve bağlama göre farklılıklar içerse de genelde
ortak özellikler ve sınıflandırmalar altında ele alınmaktadır. Bunlar; şirketin varlıklarını çalmak, rüşvet vermek veya almak, muhasebe kayıtlarında hile yapmak, işletmeye ait önemli verileri kişisel menfaat sağlamak amacıyla işletme dışına çıkartmak, kara para aklamak, denetim konusunda ihmalle davranmak, ilgili etik ihlali bildirmemek, kaynakları boşa harcamak, kişisel çıkarları için bulunduğu pozisyonu kullanmak ve hediye almak vb. örnek olarak verilebilir (Uyar ve Yelgen, 2015).

Her türlü etik dışı davranış önemli olmakla birlikte küçük işletmelerde yaygın görülme olasılığı olanlarından bazıları ayrımcılık, kayırma, rüşvet, bencil davranışlar, yolsuzluk, zimmet, sahte ve yanıltıcı belge düzenleme, cinsel taciz, dogmatik davranma, bezdiri, yaranma ve dalkavukluktur.

Allen (2010) Etik Karar Verme Modeli

1. Etik sorunun gözetilmesi,
2. Önemli noktaların belirlenmesi,
3. Paydaşların tanımlanması,
4. Etik ikilemin çözümünü, sağlayan değişik yaklaşımları içeren alternatiflerin belirlenmesi,
5. Alternatiflerin paydaşlar üzerindeki etkilerinin belirlenmesi,
6. Meslek mensubunun yaptığı seçimin kendini rahat hissettirip hissettirmemesinin belirlenmesi,
7. Kuralların, düzenlemelerin ve kanunların değerlendirilmesi,
8. Kararın verilmesi,
9. Çalışmaların belgelenmesi,
10.Çıktıların değerlendirilmesi.

Forester – Miller ve Davis (1996) Etik Karar Verme Modeli

1. Problemin tanımlanması,
2. Etik kodların uygulanması,
3. İkilemin doğasının belirlenmesi,
4. Potansiyel kararların belirlenmesi,
5. Belirlenen kararın ve seçeneklerin potansiyel sonuçlarının göz önüne alınması,
6. Seçilen kararın (tarafsızlığını, toplumsal sonuçlarını ve evrensel olarak geçerliliğini) değerlendirilmesi,
7. Kararın uygulanması.