Genel Kooperatifçilik Bilgisi

Kooperatifçilik, modern anlamda ilk olarak İngiltere’de başlayan ve daha sonra tüm dünyaya yayılmış olan bir işletme modelidir.

Bugün Dünya’da tüm kooperatiflerin çatı organizasyonu olan Uluslarası Kooperatifler Birliği (ICA)’ne göre, 2,6 milyon kooperatif ve 1 milyardan fazla kooperatif ortaği bulunmaktadir.

Kooperatifçilik modeli, İngiltere’de tüketim kooperatifçiliği olarak Rochdale Öncüleri tarafından hayata geçirilmiştir.

İngiltere’de tüketim kooperatifçiliği olarak hayata geçirilen kooperatifçilik modelinin, aynı dönemde Fransa’da üretim ve Almanya’da ise kredi kooperatifçiliği olarak başladığı ve geliştiği görülmüştür.

18. yüzyılın sonlarında İngiltere’de başlayan Endüstri Devrimi’nin yarattığı hızlı değişim ve dönüşüm, işsizlik, göçler, artan kentleşme ve gelir dağılımında bozulmaların yarattığı kötü yaşam koşulları kooperatifçiliğin bu ülkede başlamasında temel etken olmuştur.

İngiltere’de, kooperatifçilik hareketinin gelişimine en fazla katkı sağlayan görüşler Robert Owen, Dr. William King ve Rochdale Öncüleri tarafından ortaya atılmış ve hayata geçirilmiştir.

Rochdale Öncüleri adını taşıyan 28 dokuma işçisi, dünyadaki ilk modern kooperatifi kurup, başarı ile işletilmesini sağlamıştır.

Fransa’da kooperatifçilik hareketinin öncüleri arasında; Charles Fourier, Philippe Buchez, Louis Blanc ve Charles Gide yer almaktadır.

Bir bilim adamı olan Charles Gide, Fransa’da tüketim kooperatifçiliğinin öncüsü sayılır ve Nimes Okulu olarak anılan tüketim kooperatifçiliği hareketinin mimarıdır.

Bir hukukçu olan H. Schulze Delitzsch, Alman kooperatifçilik hukukunun yaratıcısı kabul edilmektedir.

Türkiye’de kooperatifçilik hareketi, Cumhuriyet öncesi Osmanlı döneminde Mithat Paşa ile
başlamıştır.

15 Ağustos 1888’de Menafi Sandıkları’nın yerine, işlevlerini üstlenecek modern finans kuruluşu olarak Ziraat Bankası kurulmuş, Menafi Sandıkları da banka şubelerine dönüştürülerek faaliyete başlamıştır.
 

Türkiye’de günümüzdeki anlamıyla kooperatifçilik, Atatürk’ün önderliğinde başlamıştır. Atatürk, ekonomik alandaki sayısız kalkınma girişimlerinin yanı sıra kooperatifçiliğin potansiyel ve katkısını fark ederek, tarım ve kooperatifçiliğe ayrı bir önem vermiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında, kooperatifçilik çeşitli yasalarda yer alarak varlığını kabul ettirmiştir. Atatürk, bu yasaların çıkarılmasındaki katkılarının yanı sıra kooperatifçiliği özendirmiş ve bazı kooperatiflerin kurulmasında önderlik etmiştir. Atatürk, yine 1931 yılında kooperatiflerle ilgili çalışmalar yapmak amacıyla, “Türk Kooperatifçilik Cemiyeti” nin kurulmasını sağlamıştır. Bu kurum, günümüzde “Türk Kooperatifçilik Kurumu” adı altında çalışmalarını Ankara’da sürdürmektedir.

Türkiye’de kooperatifçilik 1960’da Anayasa’da yer almış ve 1969’da da Kooperatifçilik Yasası çıkmıştır.

Fransız kooperatifçi Charles GIDE’ye göre kooperatif, “bir işletme girişimi aracılığı ile ortak ekonomik, toplumsal ve eğitsel amaçlar güden bireylerden oluşan bir topluluktur”.

Uluslararası Çalışma Örgütü’ ne göre kooperatif, “aynı ekonomik güçlüklerle karşı karşıya bulunan kişilerin, ortaklaşa maddi ve manevi gereksinimlerini gidermek suretiyle, bu güçlükleri ortadan kaldırmak için, kendi aralarından eşit hak ve görevlerle bireysel sorumluluk esasına göre, serbestçe birleşerek ekonomik görevlerinden bir veya birkaçını devretmek üzere kurdukları ortaklıktır”.

Uluslararası alanda kabul gören kooperatifçiliğe ilişkin yeni tanım, 1995 yılında Manchester’de toplanan ICA Kongresinde kabul edilmiştir. Bu tanıma göre kooperatif, “bireylerin ortak ekonomik, sosyal ve kültürel gereksinim ve isteklerini, ortaklaşa sahip olunan ve demokratik olarak yönettikleri bir işletme aracılığı ile karşılamak için, gönüllü olarak bir araya gelerek oluşturdukları özerk bir örgüttür.

1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu’nun, 2004 yılında 5146 sayılı yasa ile değiştirilmiş 1. Maddesi’nde  kooperatif şu şekilde tanımlanmaktadır: Tüzel kişiliği haiz olmak üzere, ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek veya geçimlerine ait ihtiyaçlarını, işgücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla, gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan, değişir ortaklı ve değişir sermayeli ortaklıklara kooperatif denir.

1995 yılında ICA tarafından kabul edilmiş olan ilkeler şunlardır:

• Ortaklıkta Gönüllülük ve Açıklık İlkesi
• Ortağın Demokratik Yönetimi İlkesi
• Ortağın Ekonomik Katılımı İlkesi
• Özerklik ve Bağımsızlık İlkesi
• Eğitim, Öğretim ve Bilgilendirme İlkesi
• Kooperatiflerarası İşbirliği İlkesi
• Toplum Yararını Gözetme İlkesi

Kooperatiflerde açıklık ilkesi, herkesin istediği her kooperatife serbestçe ortak olabileceğini ifade etmez. Bir kooperatife ortak olabilmek için, o kooperatifin hizmetlerinden ya da aktivitelerinden yaralanabilmek gerekir.

Yine bu ilkeye göre kooperatif ortaklığı, kooperatif ortaklığının gerektirdiği tüm sorumlulukları kabul etme isteğinde olan kişilere açıktır. Genel Kurula katılma, oy kullanma, kooperatif hizmetlerinden yararlanma, sermayeye katkıda bulunma ve gereken durumlarda adaleti sağlama gibi sorumluluklardan kaçanlar kooperatife ortak olamazlar.

Bu ilkeye göre kooperatifler, ortakları tarafından yönetilen demokratik kuruluşlardır. Ortaklar, kooperatifin politikalarının oluşmasına ve kararların alınmasına aktif olarak katkıda bulunurlar. Seçilmiş temsilciler olarak görev yapan kadın ve erkek yöneticiler, ortaklara karşı sorumluluk taşırlar. Birim kooperatiflerde ortaklar, eşit oy hakkına sahiptirler (bir ortağa bir oy).

Ortaklar, elde edilen işletme fazlalarını, aşağıdaki amaçların biri, birkaçı veya tümüne ayırabilirler:

• Kooperatifin gelişimi için, yedek akçe ayırmak (en az bir bölümü),
• Ortaklara kooperatifle yaptıkları alış veriş oranında dağıtmak (risturn vermek),
• Ortaklarca uygun bulunan ve onaylanan diğer aktiviteleri desteklemek.
  

İlkeye göre, ortaklar kooperatif sermayesine güçleri ölçüsünde adil bir biçimde katkıda bulunurlar. Ortakların kooperatif sermayesine katkı sağlaması dört açıdan gerçekleşir:

1. Ortakların bir ortaklık payı almaları gerekir.
   
2. Kooperatifler, gelişebilmek için aktivitelerinden elde edilen kazançlardan bir kaynak ayırmalıdırlar .
   
3. Kooperatifler, ekonomik aktivitelerinden elde edecekleri gelirden daha fazla miktarda sermayeye gereksinim duyabilirler .
   
4. Kooperatifler, ilerdeki yatırımları için ortaklarına bazı çekici özel avantajlar sunabilirler.
   

Özerklik ve bağımsızlık ilkesi, sermaye işletmelerinin devletle ilişkilerinde sahip oldukları bağımsız yapının, kooperatif işletmeler için de geçerli olmasını ifade etmektedir.

Bir sosyo-ekonomik kuruluş olan kooperatiflerin geçmişine bakılacak olursa, başarılı kooperatifçilik uygulamalarının, ortakların istek ve amaçları doğrultusunda bağımsız ve özerk olarak çalışmalarına izin verilen kooperatifler olduğu görülmektedir. Kooperatifler, bu şekilde sahip oldukları potansiyeli en iyi şekilde kullanabilirler. Tam tersine, devlet tarafından kooperatiflerin denetim altına alındığı ve kooperatiflerin bir kalkınma aracı olarak kullanılmak istendikleri durumlarda ise, kooperatiflerin başarısız oldukları görülmektedir.

Eğitim, bilgi vermekten çok; kooperatif ortaklarının, seçilmiş liderlerinin, yöneticilerinin ve çalışanlarının, kooperatif düşünce ve eylemin zenginliği ve karmaşıklığı hakkında kapsamlı bir düşünceye sahip olmalarını sağlamaktır. Öğretim ise, kooperatiflerle ilgili kişilerin, sorumluluklarını en iyi şekilde yerine getirebilmeleri için, gerekli becerilere sahip olduklarından emin olmaktır.

Ulusal politikalar;

• Ortakların, çalışanların ve yöneticilerin teknik ve mesleki becerilerini, girişimcilik ve yönetsel kapasitelerini, ticari potansiyel bilgisini ve ekonomik ve sosyal politika konusundaki genel bilgilerini geliştirmeli ve enformasyon ve iletişim teknolojilerinden faydalanmalarını kolaylaştırmalı, Ulusal eğitim ve öğretim sisteminin uygun olan tüm aşamalarında ve toplumun genelinde, kooperatif ilkeleri ve uygulamalarının eğitim ve öğretimini teşvik etmeli,
• Kooperatiflere ilişkin bilgi yayımını teşvik etmeli,
• Gelişme politikalarının hazırlanması ve uygulanmasında kullanmak üzere, kooperatiflere ilişkin ulusal istatistiklerin iyileştirilmesine çalışılmalıdır.

Bu ilke, kooperatiflerin ortaklarına daha etkin bir biçimde hizmet verebilmeleri ve kooperatifçilik hareketini güçlendirebilmeleri için yerel, ulusal, bölgesel ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmalarını ifade etmektedir.

İlkeye göre kooperatifler, ortaklarınca onaylanan politikalar doğrultusunda, yaşadıkları toplumun sürdürülebilir kalkınması için çalışmalarda bulunurlar.

Kooperatifçilik temel değerleri, kooperatif işletmeleri özel ve kamu işletmelerinden ayıran, kooperatifçilik ilkelerinin anlaşılmasını sağlayan ve kooperatif kimliğini oluşturan genel normlardır.

• Kooperatifçilik Temel Değerleri;
  • Kendi kendine yardım,
  • Kişisel sorumluluk üstlenme,
  • Demokrasi,
  • Eşitlik,
  • Adalet,
  • Dayanışma.
• Kooperatifçilik İkincil (Etiksel) Değerleri;
  • Dürüstlük,
  • Açıklık,
  • Toplumsal sorumluluk,
  • Başkalarını düşünme.

Ortak-kooperatif ilişkileri genel ve yasal olmak üzere iki başlık altında ele alını

Kooperatif ile ortaklar, genellikle üç farklı yapıda ilişki içerisindedirler:

1. Ortaklar, kooperatifin yönetim ve işletilmesine katkı sağlayan sahipleridir.
2. Ortaklar, kooperatifin hizmetlerinden yararlanan müşterileridir.
3. Ortaklar, kooperatif işletmeye finansal kaynak sağlayan yatırımcılarıdır.

Kooperatif ortaklarının temel sorumlulukları arasında aşağıdakiler sayılabilir;

• Kooperatifi anlamak.
• Yasal işleyişi benimsemek.
• Yöneticileri seçmek ve değerlendirmek.
• Gerekli sermayeyi sağlamak.
• Kooperatif ile iş yapmak ve desteklemek.
• Sorunları çözümüne katkıda bulunmak.
• Bilgi sağlamak.
• Yeni ortakların kooperatife katılımını sağlamak.

Türkiye’de konut yapı kooperatifleri 1163 sayılı yasaya göre kurulup faaliyet gösterirler. Bununla birlikte Türkiye’de kooperatiflere ilişkin iki ayrı yasa daha bulunmaktadır. Bunlar 1581 Sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu ile 4572 Sayılı Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri Hakkındaki Kanun’dur.

Devletin kooperatifçiliğe bakış açısını belirleyen devlet-kooperatif ilişkileri, genelde iki nedene dayalıdır. Birinci neden, devletin kooperatiflerin hukuksal olarak yerini ve rolünü belirleyici yasaları yapma sorumluluğu taşımasıdır. İkinci neden ise kooperatiflerin ekonomik ve toplumsal yönünden kaynaklanır.

İdeal olarak düşünüldüğünde, kooperatiflerin kendi kendine yardım kuruluşu olarak bağımsız çalışmaları gerektiğidir. Bu durumda, devletin rolü sınırlı kalmalı ve devlet bağımsız ve özerk kooperatiflerin gelişmesini sağlayacak altyapıyı oluşturmalıdır.

Kooperatifçilik tarihinde önemli bir yere sahip olan Fransız kooperatifçi C.Gide, devlet kooperatif ilişkilerini şu şekilde sistemleştirmiştir.

• Serbest Sistem,
• Karşılıklı Yardım Sistemi,
• Vesayet Sistemi,
• Devletçilik Sistemi.

Serbest sistem, devlet ve kooperatif ilişkilerinde kooperatiflerin bağımsızlık ve özgürlüğünü esas alan ve devletin kooperatif işlerine karışmadığı sistemdir.

Karşılıklı Yardım Sistemi: Bu sistemde devlet, kooperatiflere eğitim, araştırma, devlet mal ve hizmetlerinden yararlandırma, ucuz kredi sağlama ve vergi bağışıklıkları sağlama gibi alanlarda yardımcı olur. Ancak bu yardımları yaparken, kooperatif yönetimine karışmaz. Devlet tarafından yapılan yardımlar, sürekli olmayıp kooperatifler belli bir aşamaya gelene dek sürdürülür. Daha sonra, kademeli bir biçimde yardımlar azaltılır.

Karşılıklı Yardım Sistemi: Bu sistemde devlet, kooperatiflere eğitim, araştırma, devlet mal ve hizmetlerinden yararlandırma, ucuz kredi sağlama ve vergi bağışıklıkları sağlama gibi alanlarda yardımcı olur. Ancak bu yardımları yaparken, kooperatif yönetimine karışmaz. Devlet tarafından yapılan yardımlar, sürekli olmayıp kooperatifler belli bir aşamaya gelene dek sürdürülür. Daha sonra, kademeli bir biçimde yardımlar azaltılır. 

Vesayet Sistemi: Bu sistemde devlet, kooperatiflerin kuruluş ve işleyişinde etkin bir role sahip bulunmaktadır. Devlet, çeşitli kamu kuruluşları aracılığı ile kooperatifçilikle ilgili kamu politikasını yönlendirir. Kooperatifleşme, devletin önderliğinde başlatılır.

Bu sistem; Çin Halk Cumhuriyeti, Eski Sovyetler Birliği gibi ülkelerdeki Komün, Kolhoz gibi kooperatif sistemlerin yapısını yansıtmaktadır.

Türkiye’de devlet, kooperatiflerin kuruluş, işleyiş, finansman, denetim ve eğitimlerine ilişkin çeşitli hizmetleri; Ticaret Bakanlığı, Tarım ve Ormancılık Bakanlığı ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığı gibi bakanlıklar aracılığı ile sunmakta ve bu şekilde kooperatiflerin gelişimine katkı sağlamaya çalışmaktadır.

Ekonomik yaşamdaki yeni yapılanma ve gelişmeler, kooperatif işletmelere önemli roller yüklerken, aynı zamanda kooperatifçilik hareketinde bir güç aşınması da yaratmıştır. Bu güç aşınmasının nedenlerinden bazıları şunlardır:

• Piyasa ekonomisi ile birlikte dünyada yeniden yaşanmaya başlanan bireyselleşme olgusu.
• Kooperatifçilik hareketinin değişen piyasa koşullarına uyum sağlamada gecikmiş olması.
• Kooperatif ortak- ilişkilerinin zayıflaması.
• Devletin, değişen piyasa koşullarına kooperatiflerin uyum sağlaması ve daha rekabetçi olabilmesi için gerekli olan yasal altyapıyı sağlayamamış olması.

Türkiye’de kooperatifler, tarım kooperatifleri ve tarım dışı kooperatifler olmak üzere iki başlık altında toplanabilir.

Tarım kooperatiflerinin türleri şunlardır:

• Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri
• Su Ürünleri Kooperatifleri
• Sulama Kooperatifleri
• Pancar Ekicileri Kooperatifleri
• Tarım Kredi Kooperatifleri
• Tarım Satış Kooperatifleri
• Tütün Tarım Satış Kooperatifleri

Tarım dışı kooperatif türleri şunlardır:

• Basın Yayım ve İletişim Kooperatifleri
• Bilimsel Araştırma ve Geliştirme Kooperatifleri
• Çocuk Bakım Hizmetleri Kooperatifleri
• Deniz Yolcu Taşıma Kooperatifleri
• Deniz Yük Taşıma Kooperatifleri
• Elektrik Enerjisi Üretim ve Tüketim Kooperatifleri
• Esnaf ve Sanatkâr Kefalet Kooperatifleri
• Fikri Mülkiyet Hakları ve Proje Danışmanlığı Kooperatifleri
• Gayrimenkul İşletme Kooperatifleri
• Hamallar Taşıma Kooperatifleri
• Hizmet Kooperatifleri
• İşletme Kooperatifleri
• Eğitim Kooperatifleri
• Kadın Girişimi Üretim ve İşletme Kooperatifleri
• Karayolu Yolcu Taşıma Kooperatifleri
• Karayolu Yük Taşıma Kooperatifleri
• Konut Yapı Kooperatifleri
• Küçük Sanat Kooperatifleri
• Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifleri
• Motorlu Taşıma Kooperatifleri
• Pazarcılar İşletme Kooperatifleri
• Sağlık Hizmetleri Kooperatifleri
• Sigorta Kooperatifleri
• Tedarik ve Kefalet Kooperatifleri
• Temin ve Tevzi Kooperatifleri
• Toplu İşyeri Yapı Kooperatifleri
• Turizm Geliştirme Kooperatifleri
• Tüketim Kooperatifleri
• Üretim ve Pazarlama Kooperatifleri
• Yardımlaşma Kooperatifleri
• Yayıncılık Kooperatifleri
• Yaş Sebze ve Meyve Pazarlama Kooperatifleri
• Yenilenebilir Enerji Üretim Kooperatifleri

Türkiye’de kooperatiflerin bağlı olduğu üç bakanlık bulunmaktadır. 2018 yılında 703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile bazı bakanlıklar birleştirilerek, isimlerinde değişiklik yapılmıştır. Bu bakanlıklar arasında, kooperatiflerin bağlı olduğu bakanlıklar da yer almaktadır.

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, tarımsal amaçlı faaliyet gösteren kooperatiflerin bağlı olduğu bakanlık iken söz konusu Kararname ile Orman ve Su İşleri Bakanlığı ile birleştirilmiş ve adı Tarım ve Orman Bakanlığı olarak değiştirilmiştir. Tarım dışı kooperatiflerin bağlı olduğu Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ise, Ekonomi Bakanlığı ile birleştirilerek yeni adı Ticaret Bakanlığı olarak değiştirilmiştir. Yapı kooperatifleri ve üst birlikleri ise, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na bağlı olarak faaliyetlerine devam etmektedir.