KONUT SEÇİMİ VE DÜZENLENMESİ

Romalı mimar-mühendis Marcus Vitruvius ‘un yaklaşık İ.Ö.25 yılında mimarlığın tanımını yaptığı kitabında başarılı bir mimarlık yapıtı için Firmitas (sağlamlık), Utilitas (işlevsellik) ve Venustas (güzellik) ölçütlerini uyguladığını biliyoruz. Genel anlamıyla günümüzde de geçerli olan bu ölçütlerin başında Firmitas (sağlamlık)’ın olması rastlantı değildir, çünkü güzel ya da işlevsel olmayan bir bina olabilir fakat sağlam olmayan, ayakta kalamayan bir bina düşünülemez. Bir yapının mevcut olabilmesi için her şeyden önce ayakta durabilmesi gerekmektedir. Güzel ya da çirkin olsun her yapının, çok doğru seçilmiş ve uygulanmış bir taşıyıcı sisteme sahip olması vazgeçilmez ön şarttır.

Taşıyıcı sistem, binanın herhangi bir noktasına etkiyen yükleri ortaya çıktıkları noktadan nihai
direncin sağlandığı zemine ileten kısmıdır. Taşıyıcı sistemin bir diğer fonksiyonu da binanın şekil değiştirmesini ve çökmesini önlemektir. Bu nedenle taşıyıcı sistemler gerekli mukavemete ve rijitliğe sahip olmak zorundadır.

Dinamik yükler: Yapıya birdenbire etkiyen ve çok kısa süreler içerisinde çok büyük değişimler gösteren kuvvetlerdir. Deprem yükleri, rüzgar yükleri, patlamalar, köprüden hızla geçen kamyon, fabrika içerisinde çalışmakta olan büyük titreşimli makinenin oluşturduğu yükler gibi. Yükün dinamik olması yapıların üzerinde çok karmaşık ve büyük etkilerin doğmasına yol açar. Örneğin bir yapıya ani olarak yüklenen bir cisim kendi ağırlığının birkaç katı büyüklüğünde etkiler yaratır.

Taşıyıcı sistemlerin genel düzenlemesi ve formu büyük ölçüde yapıldıkları malzemenin özelliklerinden etkilenirler. Bu nedenle taşıyıcı sistemler dört temel malzeme olan ahşap çelik, betonarme ve kagir malzeme ile yapılırlar. Dört temel malzemeden, betonarme ve çelik yüksek mukavemetli ahşap ve kagir ise düşük mukavemetli olarak düşünülebilir, ancak hepsinin strüktürel düzenlemelerde performanslarını en iyi kılan eşsiz kombinasyonları vardır.

Geleneksel Taşıyıcı Sistemler; Yığma sistemler, iskelet sistemler ve karma sistemlerken
Çağdaş Taşıyıcı Sistemler ise; Asma sistemler, kabuklar (betonarme), katlanmış plaklar, uzay kafes sistemler ve şişirme sistemlerdir.

Tuğla Duvar Örgüsünde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar
• Yatay derzler paralel, düşey derzler kesintili olmalı
• Tuğlaların oluşturduğu düzlemler birbirine paralel olmalı
• Tuğlalar birbirinin üzerine en az 5 cm’lik bir yüzeyle oturmalı
• Harç kalınlığı değişmemeli ve en az 1 cm olmalı
• Mümkün olduğunca bütün tuğla kullanılmalı, parçalar sadece köşelerde, birleşim noktalarında ve bitişlerde olmalı
• Köşelerde ve diğer tüm birleşimlerde örgü kurallarına özellikle uyulmalıdır

Duvar örgüsündeki yatay sıraların, belirlenen yerde ve uzunlukta, kesintiye uğratılarak örgünün
sürdürülmesi için duvara yerleştirilmiş tek parça elamana lento denir. Üst başlığın köprü benzeri bir yöntemle çözülmesi lentoyu hem kendi kendini taşımak, hem de üst kısımdaki duvar kütlesinin basıncına karşı direnmek zorunda bırakır.

Yığma Taşıyıcı Sistemlerin Yerçekimine Bağlı Yüklere Karşı Koyabilmeleri İçin Uyulması Gereken Kurallar
• Taşıyıcı duvarların düzenlenmesi taşıyacakları döşeme ya da çatı sisteminin tipine uygun olmalıdır. Tek yönlü açıklık geçen sistemlerde paralel duvar setleri kullanılır ve yaklaşık eşit açıklıklara yerleştirilirler. Açıklıkların geçilmesi esas olarak döşeme sistemi ile bağlantılıdır. Açıklıklar ahşap döşemeler için 3,5 – 5 m betonarme döşemeler için 3,5 – 8 m arasındadır. Çift yönlü açıklık geçen sistemlerde hücresel düzenlemelere gidilir ve kareye yakın hemen hemen eşit ölçülerde hücreler kullanılır. Yığma binalarda kullanılan çift yönlü döşemeler genellikle yerinde dökme betonarme döşemelerdir.
• Çok katlı binalarda plan geometrisi her katta aşağı yukarı aynı şekilde olmalıdır. Bu, taşıyıcı duvarların binanın bütün yüksekliğinde devam etmesi açısından özellikle çok önemlidir.
• Duvarların narinlik oranına özellikle dikkat edilmelidir. Kat yükseklikleri gerektiğinden fazla olmamalı ve uzun duvarlardan kaçınılmalıdır. Narinlik oranı 20’ den az olacak şekilde duvar kalınlığı seçilmelidir.

Diğer şıklardaki ifadelerse yığma taşıyıcı sistemlerin yatay yüklere karşı koyabilmeleri için uyulması gereken kurallardır.

Deprem bölgelerinde yapılacak binalarda sıkça rastlanan tasarım hataları ve dikkat edilmesi gereken
bazı kurallar şunlardır;
• Bina planda olabildiğince basit geometrik ve simetrik şekilde olmalıdır.
• Merdiven boşluğu, asma kat gibi nedenlerle bırakılan döşeme yırtıkları taşıyıcı sistemde zaafiyet meydana getireceğinden sakıncalıdır.

• Cephe süreksizlikleri ya da cephedeki ani değişiklikler, büyük gerilme yığılmalarına ve depremde katlar arasında farklı davranışa neden olacaktır.
• Plandaki bir boyutu diğer boyutuna nazaran büyük olan yapılar; titreşim, ısı, rötre ve farklı oturmalar nedeniyle uygun dilatasyonlara ayrılmalıdır.
• Dolgu duvarlar da yapıya önemli bir rijitlik kazandırmakta, deprem esnasında taşıyıcı elemanlar gibi davranmaktadır. Herhangi bir katı tuğla veya benzeri malzemeli duvarla örülmemiş “yumuşak kat” lı yapılar deprem açısından oldukça sakıncalıdır.
• Bodrum kata konulan bant pencereler ile asma kat teşkili gibi durumlarda kısa kolonlar oluşacaktır. Deprem esnasında bu kolonlarda büyük gerilme yığılmaları olacak ve kolonlar burkulma konumuna ulaşacağından büyük sorun yaratırlar.
• Duvarlar ve kolonlar her katta üst üste gelmeli ve temelden çatıya kadar kesintisiz devam etmelidir. Bunların bazılarının bir kattan sonra kesilmesi ve daha sonraki katlarda yapılmaması yapıda bir süreksizlik doğurur. Yapının o katında ani bir zayıflık noktası oluşur. Büyük bir ihtimal ile o yapının depremde gördüğü hasar o noktada en büyük çapta olur.
• Yapıda kullanılan malzeme ve sistem aynı olmalıdır. Örneğin ön duvarları taş yığma ve arka duvarları tuğla yığma yapmak her iki malzemenin depreme dayanıklılık özelliklerinin farklı olmasından dolayı sakıncalıdır. Aynı şekilde ön cephesi betonarme arka cephesi yığma yapı yapmak da önemli sakıncalar doğurur. Çünkü ön cephe depremde aynı yük altında daha fazla yer değiştirirken arka cephe daha az yer değiştirerek çatlayıp yıkılabilir. Diğer bir kaçınılması gereken yapım şekli de alt katı betonarme üst katı yığma yapmaktır. Çünkü bu iki katın direnci aynı değildir.
• Yapının taşıyıcı elemanlarının boyutları birbiri ile orantılı olmalıdır. Örneğin her kattaki kolon boyutları üstten aşağı doğru arttırılmalıdır. Mesela alt katta 40x40 olan kolonlar üst katlarda 35/35 – 30/30 şeklinde azaltılmalı, yani katlar arasında yapı elemanlarının boyutları arasında büyük farklılıklar olmamalıdır. Aynı durum yığma yapılardaki duvar kalınlıkları için de geçerlidir.
• Deprem zorlaması en fazla alt katlarda etkili olacağından buradaki kolon düzenine önem verilmeli, görünüş ve kullanım gerekleriyle kolonlar kesilmemeli ve sistem zayıflatılmamalıdır.
• Binanın ön cephesinde dükkan veya başka amaç ile kapı ve pencere boşluklarının geniş tutulması, özellikle yığma yapılarda, yapının arka cephesindeki açıklıkların daha az olması yapının arka cephesinin ön cephesine göre daha rijit olmasına yol açar. Binanın ağırlık merkezi ile kütle merkezi arasında büyük bir uzaklık olacağından burulma etkileri oluşacak ve yapının hasarı, yapıya depremde gelen kuvvetlerin yapacağından daha fazla olacaktır.
• Depremde en çok zorlanan yerlerden birisi kolon-kiriş birleşim bölgeleridir. Kolon ve kirişlerin birleşim bölgelerine yakın sarılma bölgeleri deprem etkisinde daha fazla zorlanacağı için, etriyelerin sıklaştırılması ile buradaki betonun hem dayanımının hem de sürekliğinin artması sağlanır. Böylece deprem etkilerinin sebep olacağı hasar da düşük düzeye indirilebilir.
• Temel bağ kirişlerinin, temelleri birbirlerine bağlayıp birbirlerine göre yer değiştirmeyi önleyecek şekilde düzenlenmesi ve donatının kenetlenmesinin temel bloku içinde yapılması gerekir.

Depremlerde meydana gelen yapısal hasarlara deprem özellikleri, yerel zemin koşulları ve yapı kalitesi olmak üzere üç faktör etki etmektedir.
Deprem özelliklerini; bölgenin depremselliği, deprem riski ve oluşabilecek depremin büyüklüğü,
Yerel zemin koşulları; zemin büyütme faktörü, zemin sıvılaşma potansiyeli,
Yapı kalitesini ise depreme dayanıklı mimari ve taşıyıcı sistem tasarımı, kaliteli işçilik ve beton ile yapısal denetim oluşturmaktadır.

İnsanoğlu yapı yapan birkaç canlıdan biridir. Ancak insan yapı yapan diğer canlılar gibi içgüdüleriyle değil bu dürtüyü değerlendirmekle birlikte, onu aşacak şekilde aklını duygularını ve yaratıcı potansiyelini de kullanarak bu eylemi gerçekleştirir.

Ölü yükler (Zati yük): Yapı üzerinde her zaman var olan, hiçbir değişim göstermeyen yüklerdir. Örneğin, kolon, kiriş, döşeme, duvar gibi yapı elemanlarının kendi ağırlıkları. Doğru cevap D'dir.

Dört temel malzemeden, betonarme ve çelik yüksek mukavemetli ahşap ve kagir ise düşük mukavemetli olarak düşünülebilir, ancak hepsinin strüktürel düzenlemelerde performanslarını en iyi kılan eşsiz kombinasyonları vardır. Doğru cevap A'dır.

Geleneksel Taşıyıcı Sistemler:
Yığma Sistemler
İskelet Sistemler
Karma Sistemler

Çağdaş Taşıyıcı Sistemler:
Asma sistemler
Kabuklar (Betonarme)
Katlanmış plaklar
Uzay Kafes Sistemler
Şişirme Sistemler

Doğru cevap C'dir.

Şaşırtmalı tuğla örgüsünde yüklerin tuğlalar birbiri üstüne binince, alt sıradaki tuğlalara çimento harçlı duvarlarda 45°, kireç harçlı tuğla duvarlarda 60°lik bir açıyla dağıldıkları kabul edilir. Doğru cevap B'dir.

Tuğlalar birbirinin üzerine en az 5 cm’lik bir yüzeyle oturmalıdır. Doğru cevap C'dir.

Hatıl bir duvarın bütün olarak çalışmasını sağlamak amacıyla duvar üstüne (yüksek duvarlarda duvar aralarına da) gelen bir yapı elemanıdır. Doğru cevap E'dir.

Bina kat adetleri ve yükseklikleri arttıkça büyüyen yatay yükleri (deprem ve rüzgar) taşımakta çerçeveler yetersiz kalırlar. Bu durumda yüksek yapılarda kolonların bir boyutunun çok büyümesiyle oluşturulan perde, çekirdek ya da tüp olarak adlandırılan yapı elemanlarının kullanılması zorunluluğu ortaya çıkar. Doğru cevap A'dır.

Dikmeler ahşap iskelet sisteminde kullanılan elemandır. Doğru cevap B'dir.

Ahşap Karkas Yapılarda Yardımcı Yapım Elemanları:
• Ara Kirişler; taban ve başlık kirişleri ile dikmelerin oluşturduğu gözleri daha küçük bölümlere ayıran, yatay konumlu, ahşap elemanlardır.
• Ara Dikmeler; taşıyıcı olmayan, bölücü ahşap karkas duvarların yapımında veya ana taşıyıcı dikmeler arasında konstrüktif amaçlı olarak kullanılan dikmelerdir.
• Döşeme Kirişleri; zemin katta taban kirişine, üst katta başlık kirişine oturan döşeme üzerine gelen yükleri karşılayıp bağlandığı elemanlara aktaran ahşap elemanlardır.
• Döşeme Tahtaları; döşeme kirişlerinin üstüne veya gerektiğinde altına da çakılan 2,5-3 cm kalınlığında 10 cm genişliğinde ahşap bileşenlerdir.
• Dolgu ve Kaplamalar; Ahşap karkas yapıların duvarları kerpiç, hımış, tuğla vb. gibi malzeme ile doldurulup, üzerine rabıta teli, lata vb. çakılarak sıva uygulanabileceği gibi kaplama tahtaları ile de örtülebilir. 

Doğru cevap E'dir.