Konutlarda Erişilebilirlik ve Herkes İçin Tasarım

İnsanlar gereksinimlerinin karşılandığı ortamlarda huzur ve güven içinde yaşamak isterler. Bunun koşullarından birisi de bulundukları ortamın, kullandıkları araç gerecin ve aldıkları hizmetin erişilebilir ve kendilerine uygun olmasıdır.

Erişilebilirlik; bir ürün, cihaz, hizmet veya ortamdan yararlanabileceklerin sayısını ve çeşitliliğini ifade eden, genel bir kavramdır.

Konutlarda erişilebilirlik; tüm yaşayanların konut içerisinde dolaşımın olanaklı kılınması, konut bölümlerinden ve konuttaki alet ve donanımlarından tam olarak yararlanmalarının sağlanmasıyla ilgilidir.

Yaşadıkları ortamda, kendilerine sunulan hizmetlerden yararlanmada ve çeşitli alet ve araçları kullanmada bireyleri birbirinden ayrı kılan unsur fiziksel ve zihinsel özellikleri ve yeterlilikleridir.

Yaşadıkları ortamda, kendilerine sunulan hizmetlerden yararlanmada ve çeşitli alet ve araçları kullanmada bireyleri birbirinden ayrı kılan unsur fiziksel ve zihinsel özellikleri ve yeterlilikleridir. Bu özellikleri ve yeterlilikleri açısından diğer bireylere göre eksiklikleri olması durumunda sakatlık veya engellilik durumu ortaya çıkmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO: World Health Organization) engelliliği; bir aktiviteyi diğer bireylere göre normal kabul edilen sınırlar içerisinde yapamamaya neden olan sınırlılıklar veya (bir sakatlığa bağlı) beceri eksiklikleri olarak tanımlamaktadır.

*Zihinsel Özürlü

*İşitme Özürlü

*Görme Özürlü

*Ortopedik Özürlü

*Dil ve Konuş ma Özürlü

*Ruhsal ve Duygusal Hastalığı Olan

*Süreğen Hastalık

*Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu

Zihinsel Özürlü: Çeşitli derecelerde zihinsel yetersizliği olan kişidir. Zekâ geriliği olanlar (mental retardasyon), Down Sendromu, Fenilketonüri (zekâ geriliğine yol açmışsa) bu gruba girer.

İşitme Özürlü: Tek veya iki kulağında tam veya kısmi işitme kaybı olan kişidir. İşitme cihazı kullananlar da bu gruba girmektedir.

Görme Özürlü: Tek veya iki gözünde tam veya kısmi görme kaybı veya bozukluğu olan kişidir. Görme kaybı ile birlikte göz protezi kullananlar, renk körlüğü, gece körlüğü (tavukkarası) olanlar da bu gruba girmektedir.

Ortopedik Özürlü: Kas ve iskelet sisteminde yetersizlik, eksiklik ve fonksiyon kaybı olan kişidir. Kol, ayak, bacak, parmak ve omurgalarında kısalık, eksiklik, fazlalık, yokluk, hareket kısıtlılığı, şekil bozukluğu, kas güçsüzlüğü, kemik hastalığı olanlar, felçliler, serebral palsi, spastikler ve spina bifida olanlar bu gruba girmektedir.

Dil ve Konuşma Özürlü: Herhangi bir nedenle konuşamayan veya konuşmanın hızında, akıcılığında, ifadesinde bozukluk olan ve ses bozukluğu olan kişidir. İşittiği halde konuşamayanlar, gırtlağı alınanlar, konuşmak için alet kullananlar, kekemeler, afazi, dil-dudak-damak-çene yapısında bozukluk olanlar bu gruba girmektedir.

Ruhsal ve Duygusal Hastalığı Olan: Duygu, düşünce ve davranışlardaki normalden farklı örüntüler nedeni ile günlük yaşam aktivitelerine tamamlamada, kişiler arası ilişkilerini devam ettirmede güçlük yaşayan kişidir. Depresyon şizofreni gibi hastalıklar bu gruba girmektedir.

Süreğen Hastalık: Kişinin çalışma kapasitesi ve fonksiyonlarının engellenmesine neden olan, sürekli bakım ve tedavi gerektiren hastalıklardır (kan hastalıkları, kalp-damar hastalıkları, solunum sistemi hastalıkları, sindirim sistemi hastalıkları, idrar yolları ve üreme yolları hastalıkları, cilt ve deri hastalıkları, kanserler, endokrin ve metabolik hastalıkarı, sinir sistemi hastalıkları, HIV)

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu: Çocukta 7 yaşından önce başlayan, en az iki ortamda (ev, okul) 6 ay süreyle yaşına ve gelişim seviyesine uygun olmayan dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileriyle görülen bozukluktur.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) dünya üzerinde toplam nüfusun yaklaşık %15’inin ( yaklaşık 1 milyar kişi) engelli statüsünde olduğu, bunun da %2 ila %4’ ünün hareket etmede önemli sorunları olduğu bilgisini vermektedir, (WHO, 2011). Bu rakamın nüfus artışı, yaşlanma ve sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi sonucunda sayısal ve oransal olarak daha da artması beklenmektedir. Öte yandan ortalama ömür beklentisinin 70 yıl ve üzerinde olduğu ülkelerde, bireylerin ortalama yaşam süresinin %11,5’una karşı gelen 8 yılı engelli statüsünde geçirdikleri belirtilmektedir.

Ülkemizde ise nüfus içerisindeki özürlülük oranları Türkiye Özürlüler Araştırması (2002) verilmektedir. Buna göre toplumdaki özürlü oranı çoğunluğu süreğen (uzun zamandan beri süren, kronik) hastalık nedeniyle olmak üzere yaklaşık %12 olarak tahmin edilmektedir. Bu oran 2011 Nüfus tahminlerine göre güncellendiğinde;

•  Engelli statüsünde olan vatandaşların sayıları: 9.181.679

•  Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma, zihinsel özürlü: 2.010.928,

•  Süreğen hastalık: 7.170.751’dir.

Yakın zamana kadar özürlülerin yaş ama dahil edilmesi özel düzenlemelerle mümkün iken artık engellilerin herhangi bir ayrımcılığa uğramadan sosyal yaşamın tüm boyutlarına dahil edilmesi yasal mevzuatla da desteklenen bir olgu olarak ele alınmaktadır.

Bir konutun eriş ilebilir olup olmadığının belirleyicisi kullanıcıların yeterlilikleridir. Erişilebilir bir konut kullanıcıların ihtiyaçlarını ve istediklerini mümkün olduğunca bağımsız bir şekilde yapabilmesine olanak sağlar.

Kanada Emlak ve Konut Kurumu konutlarda erişilebilirliliği dört düzeyde tanımlamaktadır:

•  Ziyaret edilebilir (visitable): Temel düzeyde erişilebilirliğe sahip olan bu tür konutların, sınırlıkları olanlar da dahil olmak üzere birçok kişi tarafından ziyaret edilmesi mümkündür. Girişin hemzemin olması, geniş  kapıların bulunması ve giriş  katında tuvalet bulunması yeterli görülmektedir.

•  Uyarlanabilir (adaptable): Bu tür konutlar, eğer gelecekte ihtiyaç olur ise hızla uyarlanabilir niteliktedir. Esnek konut (flexi housing) olarak adlandırılan bu uygulamada ihtiyaç durumunda tekerlekli sandalye ile yanaşabilmek üzere mutfak dolaplarının kapakları çıkarılabilir ya da asansör takılmak için dolap boşlukları kullanılabilir.

•  Eriş ilebilir (accessible): Erişilebilir bir konut engelli bireylerin de ihtiyaçlarına cevap verebilir niteliktedir. Erişilebilir konutların bölümlerinde özellikle tekerlekli sandalye kullananların dönüş  yapabilmesine olanak sağlayacak yeterli alan, sandalyenin girebileceği duş  teknesi ve mutfakta çalışma (tezgah) yüzeylerinin tekerlekli sandalye ile yaklaşmaya olanak verecekş ekilde olması gerekir

•  Evrensel (Universal): Evrensel (herkes için) tasarlanmış  konutlarda kullanıcıların engellilik durumları ve zaman içerisinde değişen yetenekleri dikkate alınmıştır.

Konutların erişilebilirliği konusunda en ileri çalışmaların yapılıldığı ABD’de 1988 yılında uyulması ilgili mevzuat çerçevesinde (Fair Housing Act) uyulması gereken gereken 7 temel ilke belirlenmiştir.

•  Bina geliş  yolunun ve giriş inin erişilebilir olması

•  Ortak ve genel kullanımı olan alanların erişilebilir olması

•  Kapıların tekerlekli sandalye kullananlarca açılıp kapanabilmesi

•  Yerleşim biriminin (daire) girişinde ve içerisinde erişilebilirliğin sağlanması

•  Aydınlatma anahtarları, elektrik prizleri, termostat (ısı düzenleyici) ve benzeri diğer ortam düzenleme kontrol düğmelerinin erişilebililir yerlerde bulunması

•  Banyo duvarlarının daha sonra tutunma kolları monte edilebilecek şekilde güçlendirilmesi

•  Mutfak ile banyo ve tuvaletlerin engellilerce rahat kullanılabilir olması

Erişilebilirlik konutun bir bölümünü değil bütününü kapsamalıdır. Konutlarda erişilebilirliği artırmak için önerilen yöntemlerden bazıları Tablo-1’de verilmektedir. Erişilebilir bir konutun önemli özelliklerinde birisi de tehlike durumunda hızla terketmeye olanak vermesidir. Eğer konut çok katlı ise her kattan en az bir tehlike çıkışı sağlanmalıdır.

Erişilebilir bir konut sadece engelliler için uygun tasarlanarak inşa edilmiş  bir konut olmayıp, evdeki tüm kullanıcıları kapsayan bir düzenlemedir. Birçok kişinin yaşlılık döneminde bir bakımevine (huzurevi) gitmek yerine kendi evinde yaşamayı tercih ettiği bilinen bir gerçektir. Ancak evleri tasarım ve yapım aşamasında erişilebilirlik özelliklerine sahip değilse bu kişilerin yaşlılık döneminde ev içerisinde hareket sınırlalıkları ortaya çıkabilmekte, çoğu kez evde daha önceden yapabildikleri şeyleri yapamama, durumunda kalabilmektedir. Bu durumda bazı düzenlemelerle evlerin erişilebilir olması sağlanabilir.

Bu bölümde bireyin yetenekleri veya fiziksel koşulları değiştiğinde konutta yapılabilecek düzenlemeler (tadilatlar) hakkında bilgi verilecektir. North Carolina Üniversitesi Evrensel Tasarım Merkezi (NCSU; The Center for Universal Design, 1999) tarafından derlenen bu öneriler genellikle ağır sakatlıklardan daha çok hafif ve orta düzeyde yaşanan problemlere yöneliktir. Örneğin; tamamen körlük değil, görme kaybı, tamamen sağırlık değil işitme yetersizlikleri esas alınmıştır. Düzenlemeler aşağıdaki engellilik durumları dikkate alınarak hazırlanmıştır.

• İşitme

•  Görme

•  Koku Duyusu

•  Dokunma duyusu ve El Becerisi

•  Güç ve Hareket Sınırlıkları

•  Mobilite ve Çeviklik

•  Denge ve Koordinasyon

•  Algılama (Cognition)

Yardımcı (assistive veya adaptive) teknolojiler engelli ya da yaşlı bireylerin yapmaları imkansız yada çok zor olan işleri yapmalarını sağlayan araç yada düzeneklerdir. Bu kişiler, yardımcı (assistive veya adaptive) teknolojiler yoluyla başta hareket olmak üzere görme, iletişimde bulunma, yeme, giyinme, soyunma, banyo ve tuvalet konusunda kendilerini zorlayan ya da yapamadıkları faaliyetleri gerçekleştiririler.

•  Hareket engelliler için koltuk değneği, ilişme, ortoz, iki veya üç tekerlekli sandalye

• İşitme engelliler için kohlear implant (kulak salyangozu protezi)

• Görme engelliler için beyaz baston, büyüteç, oküler cihazlar, sesli kitaplar, ekran büyütme yazılımları

•  Konuşma engelliler için iletişim panoları, ses sentezleyiciler

•  Bilişsel engelliler için ise günlük faaliyetlerin sembollerini içeren takvimler tipik yardımcı cihaz örnekleri olarak verilmektedir (Dünya Engelliler Raporu).