KOLLUK HUKUKU

Polis devleti anlayışı; yönetenlerin herhangi bir hukuk kuralı ile bağlı olmadığı, yargısal denetime de tabi olmadıkları ve herhangi bir sorumluluklarının bulunmadığı devlet anlayışıdır. Polis devletinde, idarenin sınırsız ve kontrolsüz bir güç kullanımı bulunmaktadır. İdare tarafından kullanılan bu sınırsız güç, toplum yararı ve selameti için kullanılmaktadır. Ancak idare, temel hak ve hürriyetlere kontrolsüz bir şekilde müdahale etmektedir. Polis devlet anlayışında hükümdar, mülk devletten farklı olarak, yetkilerini kendi şahsından değil, temsil ettiği devlet gücünden alır.

Hukuk devleti kavramı, 18. yüzyılın sonlarında ilk kez Almanya’da kullanılmıştır. İngiltere’de ise hukuk devleti kavramı yerine, “hukukun üstünlüğü” kavramı kullanılmıştır.

Hâkimlerin mesleğe alınmaları, yükselmeleri, yer değiştirmeleri ve diğer özlük hakları teminat altına alınmıştır. Bu konularda işlem yapma yetkisi de Hâkimler ve Savcılar Kuruluna verilmiştir.

Hukuki güvenlik ve belirlilik ilkelerinin gerçekleştirilebilmesi için bazı ilkelerin benimsenmiş olması gerekir. Bu ilkeler: “kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi”, “kanunların geriye yürümezliği ilkesi”, “kazanılmış haklara saygı ilkesi” ve “tabi hâkim ilkesi” dir. İdareye takdir yetkisi tanınması bir zorunluluk olarak karşımıza çıkar. Takdir yetkisi hukuki güvenlik ve belirlilik ilkesinin gerçekleştirilmesine hizmet etmez.

Anayasa yargısı olarak adlandırılan kanunların Anayasaya uygunluğunun yargısal denetiminin ilk defa Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesinin “Marbury/Madison” kararıyla başladığı kabul edilir. Anayasa yargısı daha sonra Avrupa’ya da yayılmıştır.
1924 Anayasası döneminde kanunların Anayasaya aykırı olamayacağı ifade edilmiş olmasına rağmen, kanunların Anayasaya uygunluğunu denetleyecek bir hukuki mekanizma kurulmamıştır.  1961 Anayasası ile bu eksiklik giderilerek, kanunların Anayasa uygunluğunun yargısal denetimini yapmakla görevli bir Anayasa Mahkemesi kurulmuştur.

İdarenin her türlü eylem ve işleminin yargısal denetime tabi olması temel kuraldır. Ancak yasama kısıntısı olarak adlandırılan, bizzat Anayasa ile idarenin bazı işlemlerini yargı denetimi dışına çıkaran istisnalar getirilmiştir. Bu istisnalar şunlardır:
• Yüksek Askeri Şûranın, terfi işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma işlemleri, (m.125/2),
• Hâkimler ve Savcılar Kurulunun, meslekten çıkarma cezasına ilişkin olanlar dışındaki kararları, (m.159/10)
• Spor federasyonlarının spor faaliyetlerinin yönetimine ve disiplinine ilişkin kararları ile bu kararlara karşı başvuru üzerine Tahkim Kurulu tarafından verilen kararlar (AY m.59/3), Anayasa ile yargı denetimi dışına çıkarılmıştır.

Bu işlemlere karşı kişilerin yargı mercilerine başvurması mümkün değildir. Ancak devlet memurlarına verilen kınama cezalarına karşı yargı yolu açık olduğundan dava açmak mümkündür.

Kuvvetler ayrılığı ilkesini ilk ifade eden kişi olmamakla birlikte, kuvvetler ayrılığı ilkesi denildiğinde ilk akla gelen isim olan Montesquieu, “Kanunların ruhu” adlı eserinde, devlet fonksiyonlarının birbirinden ayrılmış olmasını temel hak ve hürriyetlerin güvencesi olarak kabul etmiştir. Montesquieu bu eserinde kuvvetler ayrılığı kavramını açıkça kullanmamış olsa da, devlet fonksiyonlarının ayrı ellerde
olmasının temel hak ve hürriyetler açısından önemini vurgulamıştır.

Kanunların ancak yürürlüğe girdikleri tarihten sonraki olaylara uygulanabileceği anlamına gelir. Bu yönü ile kanunların geriye yürümezliği ilkesi, kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesini de tamamlayıcı mahiyette bir ilkedir. Kanunların yürürlüğe girdikleri tarihten önceki olaylar için uygulanması, hukuki güvenlik ilkesini ihlal eder. Kanunların geriye yürümemesi hukukun genel ilkelerinden bir tanesidir. Kanunların geriye yürümezliği ilkesinin önemli bir istisnası ise, lehe ceza kanunlarının geçmişe uygulanmasıdır.

Hukuka uygun bir şekilde elde edilmiş haklar, kazanılmış hak olarak kabul edilir. Bir hakkın kazanılmış hak olarak değerlendirilebilmesi için, hukuka uygun ve tüm sonuçları ile birlikte elde edilmiş olması gerekir. Yani hukuka aykırı bir şekilde elde edilen kazanımlar, kazanılmış hak olarak değerlendirilmeyecektir. Aynı zamanda hukuka uygun olmakla birlikte tüm sonuçları ile birlikte elde edilmemiş haklar da kazanılmış hak olamaz. Hukuka uygun olan ancak tüm sonuçları ile elde edilmemiş durumlar ancak haklı beklenti olarak kabul edilebilir. Bu koşulları sağlayan yani kazanılmış hak olarak kabul edilen hakların korunması ve kişilerin bu haklardan mahrum bırakılmaması da hukuki güvenlik ilkesinin zorunlu unsurlarından bir tanesidir.

İdarenin sorumluluğunda asıl olan idarenin kusuru ile vermiş olduğu zararlardan sorumlu olmasıdır. Bir diğer ifade ile idarenin kusuru ile vermiş olduğu zararlardan sorumlu olması asıldır. İdarenin kusurlu sorumluluğu “hizmet kusuru” olarak adlandırılmaktadır.

Hukuk devleti kavramı, 18. yüzyılın sonlarında ilk kez Almanya’da kullanılmıştır.

Tabi hâkim ilkesi, suçun işlenmesinden veya uyuşmazlığın doğmasından önce davayı görecek yargı merciinin kanunen belirlenmiş olması anlamına gelir.

İdarenin yargısal denetimi, zaman zaman adli yargı mercilerinde de yapılabilmekle birlikte, asıl olarak idari yargı mercilerinde iptal ve tam yargı davaları ile yapılmaktadır.

Kadılar genellikle idari işlere bakarken, aynı zamanda askeri bir amir olan subaşılar ise yerleşim yerlerinin düzeninin sağlanması ile kadının verdiği hükümlerin yerine getirilmesinden sorumlu olmuşlardır.

İstanbul’un fethiyle beraber, güvenlik hizmetleri yeniçerilere verilmiş ve subaşıların yerini yeniçerilerin en üst amiri olan “yeniçeri ağası” almış ve yeniçeri ağaları sadrazamdan sonraki en büyük kolluk amiri durumuna gelmişlerdir.

Kamu düzeni toplumun dış ve maddi düzeni olarak kabul edildiğinden; sokaklar, yollar, parklar gibi umumi yerler ile sinema, tiyatro, lokanta, otel, alışveriş merkezleri gibi umama açık yerlerdeki düzen, kamu düzeni kavramı ile ifade edilmektedir.

Kamu düzeninin bazı unsurlardan oluştuğu kabul edilmektedir. Belirsiz bir kavram olan kamu düzeni, bu unsurları vasıtasıyla somutlaştırılmaktadır. Klasik olarak güvenlik, dirlik ve esenlik, genel sağlık ve genel ahlak kamu düzeninin klasik unsurları olarak sayılmaktadır.

Devletin, toplumsal yaşam içerisinde bireylerin güvenliklerinin sağlanması yanında kendi güvenliğini, milli güvenliğini yani ülkesinin “bölünmez bütünlüğünü” de sağlaması yükümlülükleri arasında yer almaktadır.

Toplumda kişileri etkileyen aşırı duman, toz, koku, gürültü, ışık ve ses gibi düzensizliklerin olmaması, kişilerin her yerde her zaman rahat ve huzur içinde olmaları, herhangi bir dış etkenden etkilenmemelerine dirlik ve esenlik denir.

Fransız Danıştayı'nın 27 Ekim 1995 tarihli “Commune de Morsang-SurOrge” kararıyla, insan onuru da kamu düzeninin bir unsuru olarak kabul edilmiştir.