Olağanüstü Yönetim Usulleri ve Kolluk

Olağanüstü hâl rejimi veya olağanüstü hâl
(OHAL) kavramı, ülkeden ülkeye değişmekle birlikte
normal zamana oranla daha ağır durumların
ortaya çıkması ve buna bağlı olarak olağan yönetim
usulleri ile giderilemeyecek külfetlerin telafisi için
ilan edilen bir yönetim biçimidir.

(1) Savaş veya ulusun varlığını tehdit eden başka bir genel tehlike halinde her Yüksek Sözleşmeci Taraf, durumun kesinlikle gerektirdiği ölçüde ve uluslararası hukuktan doğan başka yükümlülüklere ters düşmemek koşuluyla, bu Sözleşme’de öngörülen yükümlülüklere aykırı tedbirler alabilir.

• Savaş,
• Savaşı gerektirecek bir durumun baş göstermesi,
• Seferberlik,
• Ayaklanma,
• Vatan veya cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışma,
• Ülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dıştan tehlikeye düşüren şiddet hareketlerinin yaygınlaşması,
• Anayasal düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerinin ortaya çıkması,
• Şiddet olayları nedeniyle kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması,
• Tabiî afet veya tehlikeli salgın hastalık ya da ağır ekonomik bunalımın ortaya çıkması
  hâllerinde olağanüstü hâl ilan edebilir (Ay, m. 119/1).

1982 anayasasının 119. maddesinde OHAL ilanı sebepleri tahdidi olarak sayılarak, sebeplere dair hukuki
çerçeve açıkça çizilen şartlara göre, Cumhurbaşkanı hangi hallerde OHAL ilan edebilir?

Olağanüstü hâl ilan etme yetkisi yer ve süre bakımından sınırlandırılmıştır (Gözler ve Kaplan, 2017, 603 vd.) Olağanüstü hâl ilan kararı, yurdun tamamında veya bir bölgesinde, süresi altı ayı geçmemek üzere ilan edilebilir (Ay, m. 119/1).

Cumhurbaşkanı’nın talebiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi her defasında dört ayı geçmemek üzere süreyi uzatabilir. Savaş hâllerinde bu dört aylık süre aranmaz (Ay, m. 119/4, TBMM İç Tüzüğü, m. 126/4). Bu itibarla TBMM, olağanüstü hâl ilanını kısaltma ve uzatma yetkisine sahiptir. Ancak TBMM tarafından olağanüstü hâl ilanı kararının kısaltılması için herhangi bir şart öngörülmemişken, TBMM’nin uzatma kararı alabilmesi için Cumhurbaşkanının uzatma talebi söz konusu olmalıdır (Günday, 2011, s. 317).

Olağanüstü hâl ilanı sebebe bağlı bir işlemdir (Gözler ve Kaplan, 2017, 603). Savaş, savaş ihtimali, seferberlik, ayaklanma, vatan veya Cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışma, şiddet hareketlerinin artması ve yaygınlaşması, bu sebeple kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması, tabiî afet veya tehlikeli salgın hastalık ya da ağır ekonomik bunalım sebep olarak belirlenmiştir. Bu itibarla ancak yukarıda sayılan sebeplerle ve kamu düzeninin yeniden tesisi amacıyla olağanüstü hal ilanına başvurulabilecektir. Aksi durum, Anayasa’nın 2. ve 5. maddesine aykırı olur. Ancak Cumhurbaşkanı, olağanüstü hâl gerektiren sebeplerin bazılarının belirlenmesi konusunda takdir yetkisine sahiptir. Zira Cumhurbaşkanı, hangi hâllerin ekonomik bunalıma sebep teşkil ettiğini veya hangi hâllerin şiddet hareketleri olarak kabul edileceğini ve kamu düzeninin ne zaman ciddi şekilde bozulacağını takdir edecektir (Günday, 2011, s. 317).

• Yetki Unsuru
• Sebep Unsuru
• Usul ve Şekil Unsurları
• Konu ve Amaç Unsurları

“Seferberlik: Devletin tüm güç ve kaynaklarının, başta askeri güç olmak üzere, savaşın ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde hazırlanması, toplanması, tertiplenmesi ve kullanılmasına ilişkin bütün faaliyetlerin uygulandığı; hak ve hürriyetlerin kanunlarla kısmen veya tamamen sınırlandırıldığı hâldir.”

Ayrıca müdahale yasağı bulunan ve çekirdek alan olarak kabul edilen haklara sayılacak olursa; savaş hukukuna uygun fiiller sonucu gerçekleşen ölümler haricinde, kişilerin
• Yaşam hakkı,
• Maddi ve manevi bütünlüğü,
• Din, vicdan ve düşünce hürriyeti,
• Suç ve cezaların geçmişe yürüme yasağı ve
• Masumiyet karinesine dokunulamaz.
Bu düzenleme ışığında olağanüstü hâllerde bile sayılan temel hak ve özgürlükler ile güvencelere dokunulamaz (Günday, 2011, s. 319).

Olağanüstü hâlin uygulanmasında görev ve yetki:
a. Olağanüstü hâl bir ili kapsıyorsa il valisine,
b. Bir bölge valiliğine bağlı birden çok ilde ilan edilmesi hâlinde bölge valisine,
c. Birden fazla bölge valisinin görev alanına giren illerde veya bütün yurtta ilan edilmesi hâlinde, koordine ve işbirliği Cumhurbaşkanlığınca sağlanmak suretiyle bölge valilerine, aittir. Gerekli işlemler onlar tarafından
yürütülür. Bölge valileri; kendilerine ait görev ve yetkilerin bir kısmını veya tamamını, illerinde olağanüstü hâl ilan edilen il valilerine devredebilirler (m. 14). Buradan hareketle olağanüstü hâllerde kolluk makamları, normal genel merkezi idari kolluk makamlarından oluşur (Gözler ve Kaplan, 2017, s. 604).

Ayrıca Anayasa’nın 35. maddesine göre, “Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.” Bu itibarla mülkiyet hakkı anayasal düzeyde koruma altına alınmakla birlikte kamu yararı amacıyla sınırlanabileceği belirtilmiştir. Bu bakımdan mülkiyet hakkına dâhil olan para ve mal için Anayasa’nın 119. maddesinin 5. fıkrası gereği olağanüstü hâllerde yükümlülükler getirilebilir. Bununla birlikte Anayasa’nın 18. maddesinin 2. fıkrası ve 119. maddesinin 5. fıkrası olmasa da Anayasa’nın 15. maddesi zaten çekirdek alanda yer alan haklar hariç tüm temel hak ve özgürlüklere olağanüstü hâllerde müdahale edilebileceğini açıkça düzenlemiştir.

Çalışma Yükümlülüğü
Tabii afet ve tehlikeli salgın hastalıklar sebepleriyle olağanüstü hâl ilan edilen bölgelerde bulunan 18 - 60 yaşları arasındaki bütün vatandaşlar, olağanüstü hâl sebebiyle kendilerine verilecek işleri yapmakla yükümlüdürler. Görevlendirmelerde; iş mevzuatının çalıştırma yasağı ile ilgili hükümleri çalıştırılacak kişilerin yaş, cinsiyet, sağlık, meslekleri, meşguliyetleri ve sosyal durumları ile aile ve bakıma muhtaç yakınları göz önünde bulundurulur. İşçi ihtiyaçlarının karşılanmasında ve kuruluşlar arasındaki işçi naklinde, İş ve İşçi Bulma Kurumu teşkilatından yararlanılır. Gerekli görülen hallerde çalışılan iş yerlerinde gündüz ve gece çalışmalarında günlük iş saatleri, işlerin niteliğine ve ihtiyaç derecesine göre artırılabilir. Hafta Tatili Kanunu, Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun, Öğle Dinlenmesi Kanunu, hükümleri kısmen veya tamamen uygulanmayabilir. Çalışma yükümlülüğünün uygulanmasında kuruluşların görev ve hizmetlerinin aksatılmaması ve yükümlülerin mesleki faaliyetleri göz önünde bulundurulur (m. 8).

Para Yükümlülüğü
Tabii afet ve tehlikeli salgın hastalıklar sebebiyle olağanüstü hâl ilan edilmesi durumunda gerekli harcamalar öncelikle kamu kaynakları ile yardımlardan sağlanır. Acil ve hayati ihtiyaç maddeleri için harcamaya yeterli para kamu kaynaklarından zamanında sağlanamadığı takdirde, bölgedeki kredi kuruluşlarının olanaklarından yararlanılır. Para yükümlülüğünün uygulanmasında, kuruluşların hizmet ve faaliyetlerinin aksatılmaması göz önünde tutulur (m. 6).

Kanun koyucu, 2935 sayılı Olağanüstü Hâl
Kanunu’nun “Alınacak tedbirler” başlıklı 9. maddesinde
tabii afet ve tehlikeli salgın hastalıklarda alınacak
tedbirleri düzenlemiştir. Buna göre, tabii afet
ve tehlikeli salgın hastalıklar sebebiyle olağanüstü
hal ilanında, olağanüstü hal ilanını gerektiren hususlar
göz önünde bulundurularak aşağıda yazılı
tedbirler alınabilir:

a. Bölgenin belirli yerlerinde yerleşimi yasaklamak,
belirli yerleşim yerlerine girişi ve
buralardan çıkışı sınırlamak, belli yerleşim
yerlerini boşaltmak veya başka yerlere nakletmek,
b. Resmi ve özel her derecedeki öğretim ve
eğitim kurumlarında öğrenime ara vermek
ve öğrenci yurtlarını süreli veya süresiz olarak
kapatmak,
c. Gazino, lokanta, birahane, meyhane, lokal,
taverna, diskotek, bar, dansing, sinema, tiyatro
ve benzeri eğlence yerleri ile kulüp vesair
oyun salonlarını, otel, motel, kamping,
tatil köyü ve benzeri konaklama tesislerini
denetlemek ve bunların açılma ve kapanma
zamanını tayin etmek, sınırlamak, gerektiğinde
kapatmak ve bu yerleri olağanüstü
hâlin icaplarına göre kullanmak,
d. Bölgede olağanüstü hâl hizmetlerinin yürütülmesi
ile görevli personelin yıllık izinlerini
sınırlamak veya kaldırmak,
e. Bölge sınırları içerisindeki tüm haberleşme
araç ve gereçlerinden yararlanmak ve gerektiğinde
bu amaçla geçici olarak bunlara elkoymak,
f. Tehlike arz eden binaları yıkmak; sağlığı
tehdit ettiği tespit olunan taşınır ve taşınmaz
mallar ile sağlığa zararlı gıda maddelerini
ve mahsullerini imha etmek,
g. Belli gıda maddeleri ile hayvan ve hayvan
yemi ve hayvan ürünlerinin bölge dışına
çıkarılmasını veya bölgeye sokulmalarını
kontrol etmek, sınırlamak veya gerektiğinde
yasaklamak,
h. Gerekli görülen zaruri ihtiyaç maddelerinin
dağıtımını düzenlemek,
i. Halkın beslenmesi, ısınması, temizliği ve
aydınlanması için gerekli gıda madde ve
eşyalarla her türlü yakıtın, sağlığın korunmasında,
tedavide ve tıpta kullanılan ilaç,
kimyevi madde, alet ve diğer şeylerin, inşaat,
sanayi, ulaşım ve tarımda kullanılan eşya
ve maddelerin, kamu için gerekli diğer mal,
eşya, araç, gereç ve her türlü maddelerin
imali, satımı, dağıtımı, depolanması ve ticareti konularında gerekli tedbirleri almak,
bu yerlere gerektiğinde elkoymak, kontrol
etmek ve bu malları satıştan kaçınan, saklayan,
kaçıran, fazla fiyatla satan, imalatını
durduran veya yavaşlatanlar hakkında fiilin
işleniş şekli veya niteliği de nazara alınarak
işyeri bulunduğu mahal için hayati önem
taşımadığı takdirde işyerini kapatmak,
j. Kara, deniz ve hava trafik düzenine ilişkin
tedbirleri almak, ulaştırma araçlarının bölgeye
giriş ve çıkışlarını kayıtlamak veya yasaklamak.

Yaygın Şiddet Hareketleri Karşısında Alınacak Tedbirler

2935 sayılı Olağanüstü Hâl Kanunun “Tedbirler” başlıklı 11. maddesinde “Şiddet Hareketlerinde Alınacak Tedbirler” düzenlemiştir. Buna göre, Bu Kanun’un 3’ üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi gereğince olağanüstü hal ilanında; genel güvenlik, asayiş ve kamu düzenini korumak, şiddet olaylarının yaygınlaşmasını önlemek amacıyla 9^’ uncu maddede öngörülen tedbirlere ek olarak aşağıdaki
tedbirler de alınabilir:
a. Sokağa çıkmayı sınırlamak veya yasaklamak,
b. Belli yerlerde veya belli saatlerde kişilerin dolaşmalarını ve toplanmalarını, araçların seyirlerini yasaklamak, 
c. Kişilerin; üstünü, araçlarını, eşyalarını aratmak ve bulunacak suç eşyası ve delil niteliğinde olanlarına el koymak,
d. Olağanüstü hâl ilan edilen bölge sakinleri ile bu bölgeye hariçten girecek kişiler için kimlik belirleyici belge taşıma mecburiyeti koymak,

e. Gazete, dergi, broşür, kitap, el ve duvar ilanı ve benzerlerinin basılmasını, çoğaltılmasını, yayımlanmasını
ve dağıtılmasını, bunlardan olağanüstü hâl bölgesi dışında basılmış veya çoğaltılmış olanların bölgeye sokulmasını ve dağıtılmasını yasaklamak veya izne bağlamak; basılması ve neşri yasaklanan kitap, dergi, gazete, broşür, afiş ve benzeri matbuayı toplatmak,
f. Söz, yazı, resmi, film, plak, ses ve görüntü bantlarını ve sesle yapılan her türlü yayımı denetlemek, gerektiğinde kayıtlamak veya yasaklamak,
g. Hassasiyet taşıyan kamuya veya kişilere ait kuruluşlara ve bankalara, kendi iç güvenliklerini sağlamak için özel koruma tedbirleri aldırmak veya bunların artırılmasını istemek,
h. Her nevi sahne oyunlarını ve gösterilen filmleri denetlemek, gerektiğinde durdurmak veya yasaklamak,
i. Ruhsatlı da olsa her nevi silah ve mermilerin taşınmasını veya naklini yasaklamak,
j. Her türlü cephaneler, bombalar, tahrip maddeleri, patlayıcı maddeler, radyoaktif maddeler veya yakıcı, aşındırıcı, yaralayıcı eczalar veya diğer her türlü zehirler ve boğucu gazlar veya benzeri maddelerin bulundurulmasını, hazırlanmasını, yapılmasını veya naklini izne bağlamak veya yasaklamak ve bunlar ile bunların hazırlanmasına veya yapılmasına yarayan eşya, alet veya araçların teslimini istemek veya toplatmak,
k. Kamu düzeni veya kamu güvenini bozabileceği kanısını uyandıran kişi ve toplulukların bölgeye girişini yasaklamak, bölge dışına çıkarmak veya bölge içerisinde belirli yerlere girmesini veya yerleşmesini yasaklamak,
l. Bölge dahilinde güvenliklerinin sağlanması gerekli görülen tesis veya teşekküllerin bulunduğu alanlara giriş ve çıkışı düzenlemek, kayıtlamak veya yasaklamak,
m. Kapalı ve açık yerlerde yapılacak toplantı ve gösteri yürüyüşlerini yasaklamak, ertelemek, izne bağlamak
veya toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin yapılacağı yer ve zamanı tayin, tespit ve tahsis etmek, izne bağladığı her türlü toplantıyı izletmek, gözetim altında tutmak veya gerekiyorsa dağıtmak,
n. İşçinin isteği, ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller, sağlık sebepleri, normal emeklilik ve belirli süresinin bitişi nedeniyle hizmet aktinin sona ermesi veya feshi dışında kalan hallerde işçi çıkartmalarını işverenin de durumunu dikkate alarak üç aylık bir süreyi aşmamak kaydıyla izne bağlamak veya ertelemek,
o. Dernek faaliyetlerini; her dernek hakkında ayrı karar almak ve üç ayı geçmemek kaydıyla durdurmak,

ö. Anayasa’nın 121’ inci maddesine göre, olağanüstü hâlin ilanına veya devamına sebep olan hallerin Türkiye Cumhuriyeti sınırları ve mücavir yurt bölgelerimiz üzerinde cereyan etmesi ve eylemcilerin eylemlerini müteakip komşu ülke topraklarına sığındıklarının tespit edilmesi durumunda, ilgili komşu ülke ile Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti arasında varılacak mutabakat çerçevesinde, valinin talebi üzerine ilgili komutan, eylemcileri ele geçirmek veya tesirsiz hâle getirmek maksadı ile, her defasında Genelkurmay Başkanlığı kanalı ile Hükümetin müsaadesi tahtında, ihtiyaca göre, Kara, Hava veya Deniz Kuvvetleri unsurları ile mahdut hedefli sınır ötesi harekat planlayıp icra etmek.

Mal Yükümlülüğü

Tabii afet ve tehlikeli salgın hastalıklar sebebiyle olağanüstü hâl ilan edilen bölge içindeki kamu kurum ve kuruluşlarıyla tüzel ve gerçek kişiler, kendilerinden istenecek veya yükümlülük konulacak arazi, arsa, bina, tesis, araç, gereç, yiyecek, ilaç ve tıbbi malzeme ile giyecek ve diğer maddeleri vermek zorundadırlar. Bu amaçla; öncelikle o bölgedeki genel ve katma bütçeli dairelere, kamu iktisadi devlet teşekkülleri ve uruluşları ile bunlara bağlı müesseselere ve mahalli idarelere başvurulur. İhtiyaçların bu kaynaklardan zamanında ve yeterince karşılanmaması halinde, imkân ve kaynakları da dikkate alınarak, bölgedeki özel kuruluşlara ve gerçek kişilere ait olanlara yükümlülük konulur. Yiyecek, giyecek, araç, gereç, ilaç ve tıbbi malzemeler gibi zaruri maddeler bölge sınırları içinde sağlanamadığı takdirde, bu Kanun hükümleri uygulanmak suretiyle en yakın bölgelerden yükümlülük yolu ile sağlanır (m. 7).

Ağır Ekonomik Bunalım Hâllerinde Yükümlülükler ve Alınacak Tedbirler

Ağır ekonomik bunalım hâllerinde iş yerleri kapatılabilir, eğitime ara verilebilir, özel kişilerin elindeki bazı taşıtlara el konulabilir. 2935 sayılı Olağanüstü Hâl Kanunu’nun 10. maddesinde “ağır ekonomik bunalım hallerinde yükümlülükler ve alınacak tedbirler” düzenlemiştir. Buna göre, ağır ekonomik bunalım sebebiyle olağanüstü hâl ilanı durumunda, ekonominin düzenlenmesi ve iyileştirilmesi amacı ile mal, sermaye ve hizmet piyasalarını yönlendirici; vergi, para, kredi, kira, ücret ve fiyat politikalarını belirleyici ve çalışmaya
ilişkin her türlü tedbir ve yükümlülüklerin tespiti, tanzimi ve takibi konularında Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılabilir. Cumhurbaşkanı, kendisine verilen yetkiler doğrultusunda alınacak kararların yürütülmesini aşağıdaki fıkra uyarınca oluşturulacak Ekonomik İşler Olağanüstü Hâl Koordinasyon Kuruluna veya ilgili bakanlıklara bırakabilir.

Yükümlülüğün Karşılığının Tespiti ve Ödenmesi

Teslim alınan veya kullanılan mallarla yaptırılan çalışmalara karşılık ilgililere birer belge verilir. Mal ve çalışma yükümlülerinin bu belgelerle ilgili makamlara başvurmaları üzerine alınan malların veya yaptırılan çalışmaların bedeli, kirası, ücreti veya tazminatı mahalli rayice veya satış fiyatına göre olağanüstü hâl kurulu veya bürolarınca tespit ve takdir olunarak, usulü dairesinde ödenir. Ödemelerin gecikme ile yapılması veya takside bağlanması hâllerinde, bu alacaklar, kanuni faizleri ile birlikte ödenir. Takdir olunacak
bedel, kira, ücret veya tazminata karşı ilgililer, genel hükümlere göre adli yargıya başvurabilirler (m. 16) (Akyılmaz ve Sezginer ve Kaya, 2019, 610).

Genel Olarak Olağanüstü Hâl

Olağan zamanlarda normal kolluk yetkileri ve önlemleri kamu düzenini koruyup sağlamaya yeterken bunlar, olağanüstü durumlarda kamu düzeninin korunup sağlanması için yeterli olmazlar. Olağanüstü durumlarda kolluk yetkileri genişler. Olağanüstü hâl, belli sebeplerin ortaya çıkması hâlinde, temel hak ve özgürlüklerin geçici olarak, kısmen veya tamamen durdurulmasına, vatandaşlar için para, mal ve çalışma yükümlülükleri getirilmesine olanak sağlayan olağanüstü yönetim usulüdür.

Türkiye’de Olağanüstü Hâl Rejimi Usulü

Olağanüstü hâl ilan yetkisi, sadece ve sadece Cumhurbaşkanı’na aittir. Cumhurbaşkanı, bu yetkisini kendisi
kullanır. Olağanüstü hâl, ilan olunmakla yürürlüğe girer. Ancak yürürlüğe girmiş OHAL’in yürürlükte alabilmesi, TBMM’nin onayına bağlıdır. Cumhurbaşkanı’nın talebiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi her defasında dört ayı geçmemek üzere süreyi uzatabilir. Savaş hâllerinde bu dört aylık süre aranmaz. Bu itibarla TBMM, olağanüstü hâl ilanını kısaltma ve uzatma yetkisine sahiptir. Ancak TBMM tarafından olağanüstü hâl ilanı kararının kısaltılması için herhangi bir şart öngörülmemişken, TBMM’nin uzatma kararı alabilmesi için Cumhurbaşkanı’nın uzatma talebi söz konusu olmalıdır. Türkiye Büyük Millet Meclisince onaylanan olağanüstü hâlin süresinin uzatılmasına, değiştirilmesine veya olağanüstü hâlin kaldırılmasına dair Cumhurbaşkanlığı tezkereleri de bu maddedeki usule göre görüşülür ve karara bağlanır.