Hukuk Devleti İlkesi ve Kolluk Hukukuna Giriş

Hukuk devleti ilkesi, tüm uygar demokratik rejimlerin ortak özelliğidir.

Hukuk devletinin tarihi gelişimini; Mülk Devlet, Polis Devleti ve Hazine Teorisi olarak sıralayabiliriz. 

Mülk devlet, Orta Çağ’daki feodal devlet anlayışının bir ürünüdür. Feodal sistemde devlet toprakları belirli hizmetler karşılığında feodal beylere verilmektedir. Bu sistemde güçlü bir merkezi sistem bulunmamakla birlikte; feodal beyler toprakları üzerinde kural koyma, vergi koyma, kolluk, uyuşmazlık çözme gibi yetkilere sahiptir. Mülk devlette, devlet ve üzerindeki halk, hükümdarın mülkü kabul edilerek mülkiyet hakkının sahibine tanımış olduğu tüm yetkilerin devlet üzerinde hükümdara tanındığı kabul edilmektedir.

Mülk devlet anlayışında birey, hak sahibi değildir; hükümdarın mülkiyet hakkının konusunu oluşturmaktadır. Bu sebeple mülk devlet anlayışının hâkim olduğu bir devlette, kişilerin güvenliğinden, insan haklarından bahsetmek mümkün olmadığı için mülk devlet, hukuk devletinden de uzak bir devlet anlayışıdır.

Polis devleti kavramı, ilk kez 17. ve 18. yüzyıllarda Almanya’da ortaya çıkmış olup, İngiltere ve Fransa’da da karşılaşılmış bir devlet sistemidir.

Buradaki “polis” ifadesi “kolluk” anlamında kullanılmamakta; bu ifade ile kamunun refahı ve selameti için devlet tarafından alınan tüm tedbirler ve yürütülen faaliyetler kastedilmektedir.

Polis devleti anlayışı; yönetenlerin herhangi bir hukuk kuralı ile bağlı olmadığı, yargısal denetime de tabi olmadıkları ve herhangi bir sorumluluklarının bulunmadığı devlet anlayışıdır. Polis devletinde, idarenin sınırsız ve kontrolsüz bir güç kullanımı bulunmaktadır. İdare tarafından kullanılan bu sınırsız güç, toplum yararı ve selameti için kullanılmaktadır. Ancak idare, temel hak ve hürriyetlere kontrolsüz bir şekilde müdahale etmektedir.

Polis devleti, idarenin hukuka bağlı olmadığı, eylem ve işlemlerinin yargı denetimine tabi olmadığı ve bireylerine hukuki güvence sağlamayan bir devlet olarak ifade edilebilir.

Polis devlet anlayışında hükümdar, mülk devletten farklı olarak, yetkilerini kendi şahsından değil, temsil ettiği devlet gücünden alır.  Bu devlet anlayışında kullanılan güç ve yetkiler, herhangi bir hukuk kuralı ile bağlı olmayıp tamamen takdiri niteliktedir ve aynı zamanda devletin faaliyetlerinden dolayı sorumluluğu da bulunmamaktadır. Bu sebeple polis devleti, hukuk devleti anlayışından uzak bir devlet anlayışı olarak kabul edilir ve hukuk devletinin karşıtı olarak kullanılmaktadır.

Polis devleti anlayışının ortaya çıktığı ve egemen olduğu Almanya’da, 18. yüzyılın ortalarında ortaya çıkmıştır.

Hazine teorisinde, devlet hazinesi özel hukuk hükümlerine tabi bir özel hukuk kişisi kabul edilmiştir ve hukuk kuralları ile bağlı olmayan, aynı zamanda yargı denetimine de tabi olmayan devletin faaliyetlerinden zarar gören kişilerin hazineye karşı dava açma hakkının var olduğu kabul edilmiştir. Hazine teorisinde polis devletinde olduğu gibi devlet, sınırsız güç ve yetkiler kullanarak bireylerin temel hak ve hürriyetlerine müdahale edebilmektedir. Ancak polis devletinden farklı olarak bu anlayışta, devletin sınırsız müdahalelerinden zarar gören kişiler de gördükleri zararın karşılığı olarak belli bir mali bedel elde etme imkânına sahip olmuşlardır.

Hukuk devleti kavramı, 18. yüzyılın sonlarında ilk kez Almanya’da kullanılmıştır.

İngiltere’de hukuk devleti kavramı yerine, “hukukun üstünlüğü” kavramı kullanılmıştır.

Hukuk devleti, bireylerin hukuki güvenlik içinde bulunduğu devlettir. Bir diğer tanımlama ile hukuk devleti, sadece yönetilenlerin değil yönetenlerin de hukukla bağlı oldukları devlettir.

“Hukuk Devleti, insan haklarına dayanan, bu hak ve özgürlükleri koruyup güçlendiren, eylem ve işlemleri hukuka uygun olan, her alanda adaletli bir hukuk düzeni kurup bunu geliştirerek sürdüren, Anayasa’ya aykırı durum ve tutumlardan kaçınan, hukuku tüm Devlet organlarına egemen kılan, Anayasa ve hukukun üstün kurallarıyla kendini bağlı sayan, yargı denetimine açık, yasaların üstünde yasa koyucunun da bozamayacağı temel hukuk ilkeleri ve Anayasa’nın bulunduğu bilincinde olan, … toplum yaşamında adalete ve eşitliğe uygun bir hukuk düzeni kuran ve bu düzeni sürdürmekle kendini yükümlü sayan bütün davranışlarında Anayasa’ya ve hukuk kurallarına uyan, işlem ve eylemleri yargı denetimine bağlı olan Devlettir”.

• Temel Hak ve Hürriyetlerin Tanınması ve Güvence Altına Alınması
• Yargı Organının Tarafsızlığı, Bağımsızlığı ve Hâkimlik Teminatı
• Kuvvetler Ayrılığı
• Hukuki Güvenlik ve Belirlilik İlkeleri
• Yasama Organının Yargısal Denetimi
• Yürütme Organının (İdarenin) Yargısal Denetimi
• İdarenin Kanuniliği
• Devletin Mali Sorumluluğu

• Temel hak ve hürriyetlerin anayasada düzenlenmesi gerekir.
• Anayasanın katı bir anayasa olması gerekir.
• Temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılması anayasadaki koşullara uygun olarak yapılmalıdır.
• Temel hak ve hürriyetlere yapılacak sınırlamaların ancak kanunla yapılması gerekir.
• Kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi yapılmalıdır.

Devletlerin üç temel fonksiyonu vardır: Kanun koyma görevini yerine getiren yasama fonksiyonu, bu kanunların uygulanmasını sağlayan yürütme fonksiyonu ve uyuşmazlıkları çözen yargı fonksiyonu. Kuvvetler ayrılığı bu devlet fonksiyonlarının birbirinden ayrı olmasını gerektirir.

• Devlet faaliyetlerinin önceden öngörülebilir, tahmin edilebilir olması gerekir. 
• Devlet faaliyetleri hukuk kuralları ile düzenlenmiş olmalıdır.
• Hukuk düzeninde hukuki istikrar sağlanmalıdır.
• İdare, bireylerin haklı beklentilerine uygun hareket etmelidir.
• İdare tarafından idari işlemler yapılırken bireylere katılma hakkı, savunma hakkı gibi haklar tanınmalıdır. 
• Mevzuatta hukuka ve Devlete olan güveni zedeleyici hususlardan kaçınılmalıdır.

Tabi hâkim ilkesi, suçun işlenmesinden veya uyuşmazlığın doğmasından önce davayı görecek yargı merciinin kanunen belirlenmiş olması anlamına gelir.