KENTSEL VE ÇEVRESEL KORUMA

Avrupa Konseyi tarafından Avrupa Mimari Miras Yılı nedeni ile 1975 yılında düzenlenen kongre sonunda yayınlanan Amsterdam Deklarasyonu ile “Bütünleşik
Koruma” (Integrated Conservation) kavramı üzerinde durulmuştur. Amsterdam
Deklarasyonu, çevre ölçeğinde korumanın genel ilkelerini belirleme açısından
önemlidir. Deklarasyonun üzerinde durduğu konular bugün ülkemizde koruma
açısından bir türlü aşamadığımız sorunlardır.

UNESCO’ya üye ülkelerle birlikte ülkemizin de 1983 yılında benimsediği
“Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi” hükümlerine göre
taraf devletler toprakları dâhilindeki kültür ve tabiat varlıklarının korunmasını
taahhüt etmiştir.

1950 sonrası yaşanan hızlı kentleşmenin taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının
korunması konusunda yeni boyut getirildiği görülmektedir. Taşınmaz eski eserlerin
giderek yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bulunması nedeni ile 1951 yılında
çıkarılan 5885 sayılı yasayla Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu
kurulmuştur. Kurulun kuruluş amacı; yurt içinde korunması gereken eski eserlerin
koruma, bakım onarım, restorasyon işlerinde uyulacak ilkeleri ve programları
saptamak ve eski eserlerle ilgili olarak kendisine sunulacak özel araştırmaların
üzerinde bilimsel görüş bildirmektir. Çağdaş anlamda ilk koruma kurulu olan
Anıtlar Yüksek Kurulu, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olarak kurulmuştur. Görevine
son verilen 1983 yılına kadar, sit alanları tescil yetkisini kullanarak yıllardır
sürdürülen eski eser koruma politikasını, taşınmaz kültür varlığı koruma politikası
hâline getirerek ülkemizin bu alandaki düzeyinin, çağımızın ölçü ve derinliğine
gelmesi için önemli bir adım atmıştır. Bu dönemde, 100’e yakın “kentsel sit” kararı
almıştır.

Kültür varlıkları ve mimari miras konusunda, dünyada gözlenen hızlı gelişme
ve değişimlerin, 1970’li yıllarda bizim ülkemizi de etkilemeye başladığı ve korumada çağdaş yaklaşımların benimsendiğini görmekteyiz. Bu dönemin bir başka özelliği, koruma (tescil) kararları ile kullanım haklarına kısıtlama getirirken mülk sahiplerine, parasal destek sağlanması yolu ile araştırmaların başlamış olmasıdır. Bunun ilk uygulaması da 17.7.1972 tarih ve 1610 sayılı yasa ile tarihî eserlere vergi indiriminin sağlanmasıdır (Madde 30). Koruma ölçeğinin tek eserden kent ölçeğine genişlemesi ile 25.4.1973 tarih ve 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu’nun kabul edilmiştir. Kanun’un, 1. maddesi ise “sit” leri taşınmaz eski eserler arasında saymış, 3.maddesinde bütün taşınır ve taşınmaz eski eserlerin Devletin Malı olduğunu bildirmiştir. Ancak 1710 sayılı yasa sit kavramı ve anıt ağaç korumasını getirmiş ise de diğer maddeleri büyük ölçüde Asar-ı Atika Nizamnanesi anlayışını yansıtmış, taşınmaz kültür varlıklarının da korunmasına olanak vermesine karşın, adı dahi Eski Eserler Yasası olarak kalmıştır. Oysa eski eser kavramı, çok daha geniş bir perspektife sahip taşınmaz kültür varlığı kavramının küçük bir bölümüdür.

Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun görevleri; Korunması
gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve restorasyonu
ile ilgili işlerde uygulanacak ilkeleri belirlemek, koruma bölge kurulları arasında gerekli koordinasyonu sağlamak, uygulamada doğan genel sorunları değerlendirerek görüş vermek suretiyle, Bakanlığa yardımcı olmak şeklinde tanımlanmıştır. Kültür varlıkları ile ilgili hizmetlerin bilimsel esaslara göre yürütülmesini sağlamak üzere de Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kuruluna bağlı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulları oluşturulmuştur.

Revizyon koruma amaçlı imar planı: Mevcut koruma amaçlı imar planının uygulanmasının mümkün olmadığı veya yeni ihtiyaç ve sorunların teknik ve bilimsel gerekçelere dayalı araştırmalar sonucu hazırlanan raporlarla ortaya konulduğu durumlar ile üst ölçekli plan kararlarına uygunluğunun sağlanması amacıyla koruma amaçlı imar planı yapım ilkelerine bağlı olarak, planın tamamının veya plan ana kararlarını etkileyecek büyük bir kısmının yenilenmesi sonucu elde edilen planı,
İlave koruma amaçlı imar planı: Yapılacak etütler sonrasında koruma amaçlı
imar planının kapsadığı sit alanı sınırının genişlemesi, sit alanına yakın yeni
sit alanları belirlenmesi veya başka zorunlu durumlarda, mevcut plana bitişik
ve mevcut planın genel arazi kullanım kararları ile süreklilik, bütünlük ve uyum sağlayacak biçimde koruma amaçlı imar planı yapım ilkelerine ve bu Yönetmelik uyarınca plan hazırlama esaslarına bağlı olarak hazırlanan planı,
Koruma amaçlı imar planı değişikliği: Koruma amaçlı imar planı ana kararlarını, sürekliliğini, bütünlüğünü, teknik altyapı ve sosyal donatı dengesini bozmayacak nitelikte, bilimsel, nesnel ve teknik gerekçelere dayanan, sınırlı büyüklükteki bir alan için arazi kullanım kararını veya plan notunu değiştiren, kamu yararının, arkeolojik, tarihi, kültürel ve doğal değerlerin korunmasının zorunlu kılması hâlinde yapılan plan düzenlemelerini,
Çevre düzenleme projesi: Ören yerlerinin arkeolojik potansiyelini koruyacak
şekilde, denetimli olarak ziyarete açmak, tanıtımını sağlamak, mevcut kullanım ve dolaşımdan kaynaklanan sorunlarını çözmek, alanın ihtiyaçlarını çağdaş, teknolojik gelişmelerin gerektirdiği donatılarla gidermek amacıyla her ören yerinin kendi özellikleri göz önüne alınarak hazırlanacak 1/500, 1/200 ve 1/100 ölçekli düzenleme projelerini, ifade eder şekilde tanımlanmıştır.

Stratejik planlama bir yönetim planı olarak algılanmaktadır. Güncel durumun değerlendirilmesi, aktör ve temaların belirlenmesi, alternatiflerin sunulması, fikir birliğinin sağlanması gibi aşamaları olan stratejik planlamada teknolojinin takip edilmesi de çok önemlidir. Stratejik plan yapıldıktan sonra ise uygulama için eylem planlarına ihtiyaç duymaktadır. Böyle yaklaşıldığında stratejik planlama;
• Uygulamaya ilişkin çerçeve politikaları içeren,
• Çok sektörlü stratejiler ve programlarla odaklanan,
• Tüm ilgili tarafların katılımına açık,
• Stratejik seçme olanağı sağlayan,
• 5-20 yıl ufku olan orta-uzun vadeli gelişme perspektifi sunan,
• Denetim mekanizmaları ile bütüncül bir süreç olarak ele alınmaktadır.

İmar planı bütünü içinde ele alınması gereken kentsel sit alanlarının, ayrı bir plan olarak ele alınmasının ortaya çıkardığı olumsuzlukları şu şekilde tanımlamak mümkündür:
• Planlamada bütünlük olması gerekirken parçacı yaklaşımlar getirmektedir.
• Kentin bütünü için tanımlanması gereken işlev alanlarında kopukluk yaratabilmektedir. Planlamanın üst ölçekten veri alan dizgesinde aksaklıklar
olabilmektedir.
• Aynı şekilde planlama süreci içerisinde, planlanacak alana ilişkin her türlü
fiziki, sosyal ve ekonomik verilerin de parçacı olmasını getirmektedir.
• Sit olarak ilan edilen alanının hemen bitişiğinde mevcut imar planı uygulaması
devam edebilmekte; bu da uygulamada verilen imar hakları sit alanı
açısından sakıncalı olmaktadır.

17.08.2011 tarihinde çıkartılan 648 sayılı kanun hükmündeki kararname ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile bazı kanun ve kanun hükmünde kararnamelerde değişiklik yapılması kararlaştırılmıştır ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü” kurulmuştur. Buna göre; millî parklar, tabiat parkları, tabiat anıtları, tabiatı koruma alanları, sulak alanlar ve benzeri koruma statüsü bulunan diğer alanların tescil, onay ve ilanına dair usul ve esasları belirlemek ve bu alanların sınırlarını tescil etmek, tabiat varlıkları ve doğal sit alanları ile özel çevre koruma bölgelerinin tespit, tescil, onay, değişiklik ve ilanına dair usul ve esasları belirlemek ve bu alanların sınırlarını tespit ve tescil etmek, yönetmek ve yönetilmesini sağlamak., millî parklar, tabiat parkları, tabiat anıtları, tabiatı koruma alanları, doğal sit alanları, sulak alanlar, özel çevre koruma bölgeleri ve benzeri koruma statüsü bulunan diğer alanların kullanma ve yapılaşmaya yönelik ilke kararlarını belirlemek ve her tür ve ölçekte çevre düzeni, nazım ve uygulama imar planlarını yapmak, yaptırmak, değiştirmek, uygulamak veya uygulanmasını sağlamak. tabiat varlıkları, doğal, tarihi, arkeolojik ve kentsel sitler ile koruma statüsü bulunan diğer alanların çakıştığı yerlerde koruma ve kullanma esaslarını ilgili bakanlıkların görüşünü alarak belirlemek ve bu alanların kısmen veya tamamen hangi idarelerce yönetileceğine karar vermek, her tür ve ölçekteki çevre düzeni, nazım ve uygulama imar planlarını yapmak, yaptırmak ve onaylamak bu genel müdürlüğün yetkisine bırakılmıştır.

Planlamanın sosyal boyunu oluşturan en temel sorun mülkiyet sorunudur.
Ülkemizde mülkiyet hakkını imar hakkı kavramı ile sınırlamıştır. Tarihî çevreyi
tahrip etme bir kent kültürü yoksunluğunun ifadesidir. Her kişinin yaşam alanı
bir diğeri ile kesişir. Kişinin özgürlüğü diğer kişilerin özgürlüğü kadardır. Kamu
yararı deyimi bu basit ve doğal olgunun kurumsallaşıp hukuk kavramı haline dönüşmesidir. Tarihî çevre koruma kavramı, uygarlığın bugünkü aşamasında evrensel statü olan bir kavram olduğu gibi aynı zamanda birçok toplumda yeni olduğundan yerleşmemiş bir kavramdır. Yeni bir kamu yararı tanımlayan bu kavram nüfus patlaması olan büyük tarihî kentlerde mülkün kullanılmasının kısıtlanması ile spekülatif kazanç karşılaştığı için, kişinin ya da örgütlü kişilerin direnci isyan boyutuna ulaşmakta, yapıları tahrip etmek, yakmak, kural ve yasalara karşı çıkmak şekline dönüşmektedir. Ülkemiz için korunacak alanlardaki mülkiyet sorunların bir başka boyutu, yüzyıllardır farklı uygarlıklara ve farklı etnik gruplara ev sahipliği yapmış olmaktır. Bugün ülkenin pek çok yerinde ve özellikle İstanbul’da Müslüman olmayan azınlığın elinde bulunan pek çok yapı bulunmaktadır. Çoğunluğu tescilli bina olan bu yapılar ile ilgili en önemli sorunlar, sahiplerinin ülkelerine göç etmeleri ya da vefatları sonucu mirasçılarının ilgilenmemeleri ya da yaşanan veraset kavgaları sonucu terk edilme durumlarının ortaya çıkmasıdır.  Kendi hâline bırakılan bu yapılara çözüm getirilmediği sürece yıkılmaya terk edilmeleri kaçınılmazdır. Yine terk edilen alanlara göçle gelenlerin yerleşmesi ya da korunması sağlanan alanlarda oluşan rant artışı sonucu alanın asıl kullanıcılarının  alanı terk etmek zorunda kalması ve bu alanlara farklı bir sosyal grubun gelmesi planlamanın sosyal boyutunu oluşturan sorunlar olarak tanımlanabilir.

“Bir varlığı tehlike ve dış etkilere karşı güvence altına almak” olarak tanımlanabilen “koruma”, kentsel anlamda Ruşen Keleş tarafından, “kentlerin belli kesimlerinde yer alan çağbilimsel ve yapıtasarcılık değerleri yüksek yapıtlarla, anıtların ve doğa güzelliklerinin kentte bugün yaşayanlar gibi
gelecek kuşakların da yararlanması için her türlü yıkıcı, saldırgan ve dokuncalı
eylemler karşısında güvence altına alınması” olarak tanımlanmaktadır.

Osmanlıdan devralınan 1874 tarihli ilk Asar-ı Atika Nizamnamesi’ne dayanarak, yasal zemin açısından Türkiye’deki koruma olgusunun yaklaşık 140 yıllık
bir geleneği vardır.

Taşınmaz eski eserlerin giderek yok olma tehlikesi ile karşı karşıya bulunması nedeni ile 1951 yılında çıkarılan 5885 sayılı yasayla Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu kurulmuştur.

Türkiye'deki koruma amaçlı imar uygulamaları şu şekildedir: 

Ancak kentsel dönüşüm projeleri koruma amaçlı imar planları içerisinde yer almaz.

Koruma amaçlı imar planları yapımı sırasında sit bölgeleri ile bütünlük gösteren, yoğunluk ve yerleşme düzeninin sit bölgeleri ile uyum içinde oluşması ve gelişmesi öngörülen, siti bütünleyen alanlarda "Etkileme Geçiş Alanı" tanımı getirilmiştir.

"Türkiye'de Kentsel Koruma" adlı çalışma Doğan Kuban tarafından kaleme alınmıştır.

Stratejik planlama;
• Uygulamaya ilişkin çerçeve politikaları içeren,
• Çok sektörlü stratejiler ve programlarla odaklanan,
• Tüm ilgili tarafların katılımına açık,
• Stratejik seçme olanağı sağlayan,
• 5-20 yıl ufku olan orta-uzun vadeli gelişme perspektifi sunan,
• Denetim mekanizmaları ile bütüncül bir süreç olarak ele alınmaktadır.

17.08.2011 tarihinde çıkartılan 648 sayılı kanun hükmündeki kararname ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile bazı kanun ve kanun hükmünde kararnamelerde değişiklik yapılması kararlaştırılmıştır ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü kurulmuştur.

Koruma amaçlı imar planı terimi 1970’li yıllarda Türkiye’de yeni yeni ortaya çıkan çevre koruma olgusunu yasal bir çerçeveye oturtabilme çabalarının ürünüdür.

“Doğal (tabii) sit”; jeolojik devirlere ait olup, ender bulunmaları nedeniyle olağanüstü özelliklere sahip yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan korunması gerekli alanlardır.