KENTSEL VE ÇEVRESEL KORUMA

Ancak “koruma” başlığı altında yapılan tüm çalışmalara, merkezî ve yerel yönetimlerin gösterdikleri duyarlılıklara, sivil toplum kuruluşlarının kentsel ve çevresel koruma konusunda toplumsal duyarlılık yaratma çabalarına ve bu kapsamda yapılan çeşitli etkinliklere karşın kentsel ve çevresel koruma konusunda istenilen düzeye ulaşılamamıştır.
Koruma çalışmaları için yasal, yönetsel düzenlemeler yapmak, çeşitli uluslararası anlaşmalara imza atmak hukuksal açıdan gereklilik olsa da görülmektedir ki yeterli olamamaktadır. Çünkü “kentsel koruma” nın yasa koyucular, politikacılar tarafından fazlaca dile getirilmeyen bir başka boyutu olan “kültür” korumanın en önemli temel bileşenidir. “Koruma”, “kültür” arasında kuvvetli bir ilişki, içiçelik söz konusudur ve bu birlikteliğin iyi kurulması aynı zamanda kentlerin sürdürülebilirliğini de sağlamaktadır.
Kentsel ve çevresel korumanın kültürel boyutu farklı bakış açıları ile ele alınabilir çünkü konu “kültür” olduğunda kültür kavramını etkileyen dinamikler çeşitlilik göstermektedir. Bu kapsamda korumanın kültürel boyutu “korumada kültürel bilinç”, “kültürel politikalar” veya “kültürel politikaların korumaya etkisi gibi bakış açıları ile irdelenebilir.

Kültür; bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk, örf ve adetlerle insanın, toplumun bir
üyesi yaşadığı, öğrendiği yeteneklerini sergilediği bir bütündür. Tüm kültürler
başlıca iki kaynaktan beslenmektedirler. Bunlar; ‘öz’ ve ‘yabancı’ ya da ‘iç’ ve ‘dış’
kaynaklardır. Özkaynak, yabancı kaynağa oranla daha sınırlı ve yoksundur. Yabancı
kaynak öz kültürün dışında kalan bütün kültürleri içermektedir. Bu nedenle
‘başka’ya ya da ‘yabancı’ya olan açılım kültürel gücün itici gücüdür. Kültürler gelişmek
için etkileşim içinde olmak ve yeni içerikler bulmak zorundadırlar. Sürekli
değişim içinde olan ya da karşılıklı etkileşim içinde olan kültürler aynı zamanda
içinde yer aldıkları ekonomi, politika ve diğer kurumları biçimlendirirken bu kurumlar
da kültürü biçimlendirmektedir. Kültür bir anlamda bir kuvvet kaynağı
olduğu için tüm ekonomik ve politik savaşların kültürel düzeyde yapılması ya da
başka bir deyişle tüm kültürel çatışmaların mutlaka politik, ekonomik, toplumsal
ve bunların yansıdığı pek çok boyutunun da olması bu nedenledir.

Kent kültürünü oluşturan değerler sadece fizik mekân yapısı, kent dokusu yani
strüktür olmayıp, o kentte, mekânsal olan ya da olmayan (ses, koku,vb) tüm imgelerin,
zihinlerdeki kalıcı nitelikleridir. Kentsel mekân bir anlamda kalıcı olması
istenilen bu niteliklerden oluşmakta ve bu kalıcı niteliklerin zamana direnmesi
ile gerçekleşmektedir. Burada zamana karşı direnmek teknolojik gelişmelere,
küresel değişimlere karşı gelmek, güncel dinamikleri göz ardı etmek anlamına
gelmemektedir. Zamana karşı direnmek tarihsel süreç içinde kente ait yukarıda
belirtilen zihinlerde kent hakkında yer eden kültürel değerlerin kentsel gelişmeler,
küresel etkiler karşısında yok olmamasıdır.
Bu bağlamda kentsel kalıcılık ile kentsel kültür ve dolayısıyla kentsel kimlik
oluşmaktadır ve bu nedenle kentsel kültür ile kimlik, kentsel kimlik kavramları
birlikte ele alınmalıdır.

Kentsel kimliğin farklılaşması kentlerin bölgeleri içindeki rollerini netleştirirken
birbirleri ile ekonomik, mekansal yapı değerleri ile de ayrışmalarını sağlamaktadır. Bu ayrışma bir yandan bölge bütününde gelişme odaklarını belirlerken bir yandan da kentsel kademelenmeyi oluşturmaktadır. Ancak küreselleşme ulusal ve uluslararası sermaye yatırımlarını kendi yerleşmelerine çekmek, ekonomik olarak kısa erimde en fazla gelişmeyi sağlamak adına özgün değerlere, kültürel birikimlere sahip olan kentlerin birbirlerini taklit etmelerine neden olmaktadır. Bu birbirlerine benzeme gayreti kentlerin kimliklerini yitirmelerine, yerel dinamiklerini gözardı etmelerine ve bir müddet sonra birbirlerine benzemenin sonucu bölgesel düzeyde ekonomik fayda sağlamamalarına neden olmaktadır. İstanbul ülkemizin hali hazırda en çok ve en düzensiz göç alan şehri durumunfdadır. Bu da şehrin kentsel kimliğini diğerlerine kıyasla daha fazla olumsuz etkilemektedir.

Medeniyet ve kültür genellikle aynı kavramlar olarak kullanılıp, belirli bir toplumda birbirlerini izleyen kuşakların birinci derecede önem verdikleri değerler, normlar, kuramlar ve düşünce biçimlerini içermektedir. Kültürel yapı kavramısosyoloji ve antropolojide olduğu gibi-planlama çalışmalarında da yerleşmelerin kimliklerini, içinde bulundukları bölge ya da alt bölgelerde üstlendikleri rolleri açıklamak için kullanılan bir kavramdır. Bu noktada ‘kimlik’ kavramının değişken dinamik bir kavram olduğunun, durağan kalamayacağının altını çizmek gerekmektedir. ‘Kimlik’ kavramı canlılar ya da nesneler için ayırt edici, farklılığı yaratan özellikler olarak tanımlanabilir Yerleşmelerin farklı yapıları yerleşme kimliği kavramıyla açıklanmaktadır. Bu kimlik uzun bir zaman dilimi içinde, yerleşmenin coğrafi yapısı, kültürel düzeyi, mimarisi, yerleşme dokusu, yerel gelenekleri, yaşam biçimi gibi tüm niteliklerinin karışımıyla biçimlenir. Yerleşme kimliğini oluşturan en önemli faktör ise doğal yapıyı oluşturan öğelerin farklılığı olup bu farklılıklar yerleşmeleri birbirinden ayırır, tanımlar, özgün kılar ve kimliği oluşturur. Beşeri kimliği oluşturan ise birey ve toplumdur. Bireyin kimliği yaşadığı çevre içinde olgunlaşır. Bireyin kendi geçmişiyle ilgili bilinçli, bilinçsiz tüm algıları, bilgileri, birikim ve deneyimleri, düşünceleri, davranışları, gelecek ile ilgili beklentileri ve tahminleri, gereksinim ve istekleri ayrıca içinde yaşadığı topluluğun âdet, gelenek, inanç ve beklentileri kimliğini biçimlendirir. Bu nedenle ‘kimlik’ belirli bir zaman içindeki kültürel yapının sahip olduğu nitelik olarak anlaşılmalıdır. Medeniyetler açısından ‘kimlik’ kavramının ayırıcı aynı zamanda en nesnel ölçütleri ‘dil’ ve özellikle ‘inanç’ unsurlarıdır. Bu nedenle insanlık tarihindeki temel medeniyetler büyük ölçüde dünyanın büyük dinleri ile tanımlanmış olup (tek tanrılı dinler öncesi içinde aynı genellemeyi yapmak mümkündür) özellikle Hristiyanlık ve İslamiyet gibi büyük dinler tarihsel süreç içinde çok çeşitli ırklardan halkları bir araya getirmişlerdir.

Bir coğrafya üzerinde karşılaşan farklı din, dil, ırk, vb. niteliklerdeki toplumlar
bölgenin kültürel çeşitliliğini sağlarken aynı zamanda kentleri, kentsel mekânları
da farklı üslup da yapılaşmalarla zenginlikleştirmektedir.

Dolayısıyla Akdeniz coğrafyası üzerinde yer alan Osmanlı İmparatorluğu ve
özellikle İstanbul aynı coğrafi mekânı paylaşan ama asla birbiriyle karışmayan
yan yana ama ayrı yaşayan bir halklar karışımı olarak kültürel çeşitliliğe sahip bir toplumdur. İstanbul’un Tarihî Yarımada ve onun karşı kıyısındaki Beyoğlu’ndaki farklı yaşam biçimleri dikkate alındığında 19. yüzyıla kadar iki yaka arasında bağlantıyı sağlayacak köprü yapılmaması bile bu bakış açısını doğrulamaktadır. Bu ayrışma mahalle boyutunda da kendini göstermekte ve kent dinî, etnik temelli mahallelerle biçimlenmektedir.

Kentsel kimliği oluşturan kültürel değerleri kaybetmeden, sürdürülebilirliklerini
sağlamak ve küresel etkileşimin böylesi kentlerin tanınırlığını, ekonomik
kalkınmalarını ülke bölge, ölçeğinde güçlendirmek bütüncül planlama ile mümkündür. Bu kapsamda;
• ulusal kültür politikaları içinde kültürel mirasın yeri,
• çevre politikaları içinde kültürel mirasın yeri,
• korumanın kültürel boyutunun kentsel yaşam içinde yer alması,
• kentsel korumaya halkın katılımının sağlanması,
• eğitim süreci içinde aidiyet kavramlarının ve yaşanılan mekanlara karşı duyarlılıklarının oluşmasını sağlayan programların yer alması,
• Kültürel bilincin oluşturulmasında devlet ve özel sektörün iş birliğinin sağlanması,
• Koruma bilincinin gelişmesi ile toplumun, ülkenin kentlerin kazanımlarının
belirlenmesi, bu kazanımların kamuoyu ile sürekli olarak paylaşılması gibi politikalar ile kentsel ve çevresel korumayı gerçekleştirmek mümkündür.

Osmanlı kentlerinin tamamında ve yine İstanbul Tarihi Yarımada’da izlenebilen
kentsel dokuda, mekânsal ve kültürel eklemlenmelerin kent merkezinden
dışarıya doğru uzanan yollar üzerinde oluştuğu bilinmektedir. Daha somut olarak Osmanlı Devleti kentlerinde yapılaşma, ilk oluşum hamam, medrese, cami inşası ve sonra bunların etrafındaki konut alanlarının gelişmesi şeklindedir. Bu yeninin eskiyi yok etmeden merkezden dışa doğru uzanan yollar üzerinde farklı kültürlerin yer alması hem çok merkezli bir kentsel dokunun oluşmasına hem de eski ve yeninin bir arada yan yana konumlanmasına, yaşamasına olanak vermiştir.

Dünyada kent kimliğini oluşturan korunması gerekli olan doku ve yapıları korumanın önemi ile kent planlamanın gelişiminin, amaçlarının tartışılması aynı
döneme rastlamaktadır. Kentsel korumanın kent planlama ile ilişkisinin önemini
vurgulamak adına bu önemli bir tespittir.
Özellikle Avrupa’da II. Dünya Savaşı sonrasında yakılıp yıkılan kentlerin yeniden
düzenlenmesi, yeniden inşa edilmesi sırasında koruma (anıtsal yapı ölçeğinde
ağırlık kazansa da) kentsel ölçekte ele alınmıştır.
Ülkemizde ise Osmanlı Devleti zamanında tek yapı ölçeğinde koruma adına
birkaç önemli girişimde bulunulsa da Cumhuriyet Dönemi’nde doğal ve kültürel
varlıkları korumak için yasal düzenlemeler yapılsa da yapılan yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi, uygulamaların yapılması her zaman sorunlu olmuştur. Kültür Varlıklarının korunması konusunda uluslararası anlaşmaların en önemlilerinden olan UNESCO sözleşmesinin 1982 yılında, Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi4nin 1989 yılında imzalanmış olması bu konudaki geç kalınmışlığı açıklayabilir.
Kentsel korumanın diğer ünitelerde ayrıntılı olarak açıklanan yasal, yönetsel
boyutlarına değinmeden ancak yasaların ele alınış biçimlerini örnekleyerek ve
kamuoyunun yaklaşımlarını bir yana bırakarak, korumanın kültürel boyutunun
kenti yönetenler tarafından nasıl ele alındığı ortaya konulduğunda Türkiye’de koruma konusunun bulunduğu düzey hakkında fikir sahibi olunabilir.
1986 yılında Türkiye’de kentsel sit alanı olarak belirlenen 105 kentsel sit alanının 26’sının koruma amaçlı imar planının onaylanmış olması ve bu sayının 1990 yılında 36’ya çıkmış olması kentsel koruma konusundaki durumu gözler önüne sermektedir.

Tüm kültürler ‘öz’ ve ‘yabancı’ ya da ‘iç’ ve ‘dış’ olmak üzere iki kaynaktan beslenmektedirler. Özkaynak, yabancı kaynağa oranla daha sınırlı ve yoksundur ve yabancı kaynak öz kültürün dışında kalan bütün kültürleri içermektedir. Ayrıca, kültür bir anlamda bir kuvvet kaynağı olduğu için tüm ekonomik ve politik savaşların kültürel düzeyde yapılması ya da başka bir deyişle tüm kültürel çatışmaların mutlaka politik, ekonomik, toplumsal ve bunların yansıdığı pek çok boyutunun da olması bu nedenledir. Doğru cevap B'dir.

Ortak bellek özünde akılda kalan imgeler olup kente kimliğini veren bu imge­lerdir. Kentleri canlı tutan unsurlardan biri bu izlerin niceliksel olarak fazla olmasıdır. diğeri ise ekonomik, toplumsal, örgütsel yapıların yarattığı dinamizmdir. Kentlerin birbirlerine benzeme gayreti kentlerin kimliklerini yitirmelerine, yerel dina­miklerini göz ardı etmelerine ve bir müddet sonra birbirlerine benzemenin sonu­cu bölgesel düzeyde ekonomik fayda sağlamamalarına neden olmaktadır. Doğru cevap C’dir.

Kentsel özgün kimliğin küresel etkilerle yitirilmesine ya da bölgesel gelişme dinamikleri bağlamında, birbirine benzer kentlerin oluşmalarına örnek olarak Kayalık Kapadokya Bölgesi olarak adlandırılan Nevşehir ilinin Avanos, Ürgüp, Göreme ilçe sınırlarından oluşan alt bölgesi gösterilebilir. Doğru cevap A’dır.

“Medeniyet” kavramı ilk kez 18.yüzyıl­da Fransız düşünürler tarafından “barbarlık” karşıtı bir kavram olarak geliştiril­miştir. Bu kabul uzun dönemler özellikle Batılılar tarafından ulaşılması gereken bir ideal olarak benimsetilmeye, standart ölçütlerle tanımlanmaya çalışılmıştır. Doğru cevap B’dir

Medeniyet ve kültür genellikle aynı kavramlar olarak kullanılıp, belirli bir top­lumda birbirlerini izleyen kuşakların birinci derecede önem verdikleri değerler, normlar, kuramlar ve düşünce biçimlerini içermektedir. Doğru cevap E’dir.

Kayalık Kapadokya sınırları içinde 112 arkeolojik, 11 kentsel, 19 doğal sit alanı, bu alanların yanı sıra sınırları üst üste çakışan 3 doğal ve tarihî, 6 arkeolojik ve doğal, 1 tarihî, kentsel ve arkeo­lojik, 1 kentsel ve doğal, 1 tarihî, kentsel ve doğal sit alanı olmak üzere toplam 155 adet sit alanı bulunmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Kültürlerin kesişme noktaları bütün bilimsel çalışmaların odağı olmuştur ve bu kesişme noktaları da genellikle kentlerdir. Doğru cevap A’dır.

Dünyada kent kimliğini oluşturan korunması gerekli olan doku ve yapıları ko­rumanın önemi ile kent planlamanın gelişiminin, amaçlarının tartışılması aynı döneme rastlamaktadır. Ayrıca, Avrupa’da II. Dünya Savaşı sonrasında yakılıp yıkılan kentlerin yeni­den düzenlenmesi, yeniden inşa edilmesi sırasında koruma anıtsal yapı ölçeğin­de ağırlık kazansa da kentsel ölçekte ele alınmıştır. Doğru cevap B’dir.

Tarih boyunca en önemli medeniyetler su kenarında kurulmuş ve suya bağlı yerleşmişlerdir. Doğru cevap E’dir

Kentsel kimlik toplumun tüm doğal ve yapay çevre içinde biriktirdiği “bellektir”.

Dünya üzerinde önde gelen medeniyetlerin zaman içinde biriktirdikleri bu değerlerin kültürel çeşitliliğin oluşumunda temel bir etken olduğu bilinmektedir. Doğru cevap B’dir.