KENTSEL VE ÇEVRESEL KORUMA - Deneme Sınavı - 2

İnsanlığın varoluşundan günümüze kadar ulaşan eski uygarlıkların yer altında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerini, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her türlü kültür varlığının yer aldığı yerleşmeler ve alanlar arkeolojik sit alanlarıdır. Arkeolojik sitler 3 dereceye ayrılmaktadır:

Jeolojik devirlerle, tarih öncesi ve tarihî devirlere ait olup ender bulunmaları veya özellikleri ve görsel değerleri, barındırdıkları çeşitlilik, özellikli canlı grupları ve yaşam değerleri bakımından korunması gerekli yer üstünde, yer altında veya su altında bulunan korunması gerekli alanlar Doğal (tabii) Sitler olarak adlandırılır. 

Doğal (Tabii) Sitler 3 gruba ayrılmaktadır:

Somut olmayan kültürel miras kavramı, UNESCO’nun 17 Ekim 2003 tarihli 32. Genel Kurulunda onaylanarak yürürlüğe girmiş olan Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’nde gündeme gelmiş ve tanımlanmıştır. Sözleşmenin birinci maddesinde nelerin somut olmayan kültürel mirası oluşturduğu açıklanmıştır. Bunlar;

• Sözlü anlatımlar ve sözlü gelenekler
• Gösteri sanatları
• Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve festivaller, şölenler
• Halk bilgisi
• El sanatları geleneğidir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda müzecilik hareketleriyle sınırlı kalan kültür ve tabiat varlıklarını koruma hareketinden sonra 1869 yılında I. Asar-ı Atika Nizamnamesi'nin uygulamaya rehber oluşturması bu alandaki ilk yasal düzenleme girişimine karşılık gelmektedir. Bu ilk yasanın getirdiği en önemli sınırlama, yabancı araştırmacıların yapacakları arkeolojik kazıların izne tabii tutulması ve buluntuların yurt dışına çıkarılmasının yasaklanması olmuştur. Süreç içinde Yasa’da 1874, 1884 ve 1906 yıllarında değişiklikler yapılmıştır. 1906 yılında yürürlüğe konan Asar-ı Atika Nizamnamesi Cumhuriyet Dönemi’nde de 50 yıl kullanılmıştır. Koruma konusundaki yetersizlikler karşısında bu kez de 28.07.1912 tarihinde Muhafaza-i Abidat Nizamnamesi yürürlüğe sokulmuştur.

Ülkemizde çıkarılmış olan ilk kapsamlı koruma yasası; 1983 yılında çıkarılan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Kanunu’dur (23.07.1983 tarih ve 18113 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan). Bu kanunda kentsel korumanın bir planlama konusu olduğu belirtilmekte, kültür varlıklarına ilişkin sınıflandırmalar, kullanma ve koruma konusundaki ilkeler, standartlar, yöntem ve süreçler, ilgili kurumsal ve organizasyonel yapılanma, yaptırımlar, cezai müeyyideler vb. koruma konusunda planlamanın yapım, onama ve yönetim süreçleri belirlenmektedir.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 3194 Sayılı İmar Kanunu, 5393 sayılı Belediye Kanunu, 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu kültür ve tabiat varlıklarının korunması hakkında ulusal ölçekteki düzenlemelerdendir. Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına Dair Sözleşme ise Birleşmiş Milletler çatısı altında oluşturulmuş, kültür ve tabiat varlıklarının korunması hakkındaki küresel boyutlu uluslararası anlaşmalardandır.

Ülkemizde de UNESCO sözleşmesi temel alınarak, taşınır ve taşınmaz doğal ve kültürel varlıklar tanımlaması kabul görmektedir. Taşınır Kültür Varlıkları; Resim Heykel, ikona, seramik kaplar, çini, cam, metal, deri eşya, dokumalar, mobilya, mücevher, sikke, el yazması kitap gibi taşınabilir sanat eserleri ve belgeler müzelerde ya da özel koleksiyonlarda saklanmaktadır. Taşınmaz Kültür Varlıkları; Anıtlar ve sitler olarak ikiye ayrılmaktadır.

Arkeolojik sit; tarih öncesinden Sanayi Devrimi sonrasına kadarki döneme ait kalıntıların bulunduğu alanlardır.

Yeniden Yapım (recontruction); yıkılmış, yok olmuş ya da çok harap durumdaki bir yapının eldeki belgelere dayanarak en özgün hâliyle yeniden inşa edilmesidir. Bir tür kopyalama olması nedeniyle ancak zorunlu durumlar için uygulanması gereken bir yöntemdir. Çünkü yeni yapı, yerine yapıldığı tarihî eserin dokusuna ve özgün malzeme ve işçiliğine sahip değildir. Tarihî yapının kütle ve mekânlarının biçimsel bir canlandırmasıdır.

Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına Dair Sözleşme, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi veKültür Varlıklarının Kanunsuz, İthal, ihraç ve Mülkiyet Transferlerinin Önlenmesi ve Yasaklanması için Alınacak Tedbirlerle İlgili Sözleşme küresel boyutlu uluslararası anlaşmalar arasında yer alırken; Akdeniz’in Kirlenmeye Karşı Korunmasına Dair Sözleşme ve Arkeolojik Mirasın Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi bölgesel boyutlu uluslararası anlaşmalar arasında yer almaktadır.

Üç tür eskime vardır;

Kentsel Sağlıklaştırma (yeniden uygun hâle getirme-urban rehabilitation); eskimenin yeni başladığı, özgünlüğünü henüz kaybetmemiş olan tarihî bölgelerin özgün hâline kavuşturulması amacıyla fiziksel yapının esaslı onarımının yapılarak yeniden kullanılabilir hâle getirilmesi ve işlevini yitirmiş yapıların uygun yeni işlevlerle yeniden kullanılabilir hâle getirilmesidir.

1923 yılında Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte uygar bir topluma dayalı bir ulus devlet yaratılmasını hedefleyen bir kültür politikası doğrultusunda kurumsallaşma çalışmaları başlamıştır. Bu bağlamda, Osmanlı öncesine dayanan tarihsel mirasın araştırılması çalışmaları da yapılmıştır. Osmanlı Devletin’den devralınan vakıflar ise 1936’dan sonra yeni kurulan Vakıflar Genel Müdürlüğüne devredilmiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında kültürel varlıkların korunması ile ilgili kurumlar Maarif Vekaleti ve Vakıf Evkaf ve Şeriye Vekaletidir. 1933 yılında kurulan Anıtlar Koruma Kurulu yaptığı çalışmalar sonucunda ise 3500 tane tarihî eseri kayıt altına alan anıt fişleri hazırlanmıştır. 1950’li yıllarda Osmanlı Eserlerine olan ilginin artması ile birlikte bu eserlerin onarımına kaynak sağlamak amacıyla 1954 yılında “Vakıflar Bankası” kurulmuştur. 1951 yılında ise 5805 sayılı yasa ile yalnızca mimari ve tarihî anıtların korunması, bakımı, onarımı ve retorasyon işlerinde uygulanacak ilkeleri belirlemek, bilimsel görüş vermek ve sorunlara çözüm üretmek amacıyla Gayrimenkul ve Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu (GEEAYK) oluşturulmuştur.

1983 yılında çıkarılan 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kanunu (KTVKK) ile birlikte UNESCO’nun dünya mirasının korunması sözleşmesi benimsenerek kavramsal tanımlamalar bu doğrultuda yapılmıştır. Önceki yasada kullanılan “eski eser” tanımı yerine “kültürel varlık”, “kültürel miras” tanımlamaları bu yasayla getirilmiştir.

Kentsel Yenileme (urban Renewal- urban renovation); Fiziksel, işlevsel ve ekonomik eskime düzeyi kentsel sağlıklaştırma gerektiren alanlardan daha yüksek olduğu durumlardır. Böyle bir sürece girmiş tarihî kentsel alanlarda eskimeye neden olan faktörlerin ortadan kaldırılması yoluyla alanın tekrar yaşamaya başlaması sürecidir. Kentsel yenileme gerek fiziksel gerekse işlevsel olarak alanın bütünüyle veya büyük oranda yeniden düzenlenmesi ve değiştirilmesini beraberinde getirmektedir. Bu uygulama genellikle tarihî bölgenin korunmaya değer yapı stoğunun yitirildiği ve işlevini büyük oranda kaybettiği alt bölgeler için kabul görmektedir.

“Venedik Tüzüğü” nün kabul edilmesiyle birlikte ülkemiz de,

Ülkemizde çıkarılmış olan ilk kapsamlı koruma yasası 1983 yılında çıkarılan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıkları Kanunu’dur. 1710 sayılı Eski Eserler yasası ile taşınır ve taşınmaz eski eserlerin ayrıca, anıt, külliye, tarihi sit, arkeolojik sit, tabii sit kavramlarının ilk defa tanımları yapılmıştır. Ayrıca Ülkemizde kültür ve tabiat varlıklarının korunması ve sürdürülebilir olarak kullanılması ve yönetilmesi uluslararası koruma ölçütleri ve evrensel ilkeler bağlamında ele alındığında yetersiz kalınan noktalar bulunmaktadır. Bu durumu üç ana nedene temellendirmek mümkündür.

Tarihî Sit Alanları, askeri ve milli açıdan önemli olayların geçtiği ve doğal yapısıyla da birlikte korunması gerekli olan alanlardır.

Anıtlar: Tarih, sanat veya bilim açısından istisnai evrensel değerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanındaki şaheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yapılar, kitabeler, mağaralar vb. yapılara verilen genel isimdir.

Tarihî Sit Alanları: Askerî ve millî açıdan önemli olayların geçtiği ve doğal yapısıyla da birlikte korunması gerekli olan alanlardır.