Çevrekentleşme

Esas kentin veya yönetim sınırının dış tarafına bitişik bulunan ve tamamı bir arada bütün meydana getiren yerleşme alanları, çevrekent olarak tanımlanmaktadır.

Çevrekentlerin (banliyölerin) ortaya çıkması, Ondokuzuncu yüzyılda kentlerde yaşayanların yavaş yavaş kent merkezinden, kent sınırlarına doğru yerleşme alanlarını değiştirmesiyle hız kazanmıştır.

Kent merkezinde yaşayanların kent sınırına doğru yer değiştirmeleri ve kent dışı yerleşme alanlarından veya başka kentlerden göçler, çevrekentlerin doğuşunda etkili olan etkenlerdir.

Çevrekentlerin kent merkezleriyle olan farklılıkları şunlardır:

• Kent merkezi, genellikle çevrekentlerde yaşayanlara oranla daha düşük gelir düzeyini oluşturanların çoğunluğunu ve az oranda da üst gelir düzeyini oluşturanları barındırır. Bununla beraber, çevrekentlerde de düşük gelir düzeyinde kimselerin yaşadığını görmek mümkündür.
• Çevrekentler, kent merkezine oranla, genellikle yeni binalardan oluşur.
• Çevrekentlerde yaşayanların çoğunluğunu, kendi evlerinde oturanlar meydana getirir.
• Genellikle hem ev sahipleri hem de kiracılar için, çevrekentlerde yaşamak, kent merkezinde yaşamaya oranla daha maliyetlidir.
• Kent merkezi, çevrekentlere oranla nüfus bakımından daha yoğundur. Ancak kent merkezinin işyeri olarak kullanılan bölgelerinde nüfus yoğunluğu azalabilir.
• Kent merkezi ile çevrekentler arasındaki diğer bir fark da, kent merkezinin, genellikle yaşlı kimselerin yaşamayı arzu ettikleri yerler olmasıdır.
• Kent merkezindeki mahalli otorite, çevrekent otoritesine oranla bütçesinin daha fazlasını kamu hizmetlerini yürütmek için ayırır.

Çevrekentlerin özellikleri şunlardır:

• İlke olarak kent sınırlarına bitişik olan ve çiftçilik ve tarım yapma amacını taşımayan özel yerleşme alanı bulunmalıdır.
• Buralarda yaşayanlar genellikle kent merkezindeki bir işte çalışan orta gelirlilerdir.
• Bu alan kente ister bitişik olsun, ister olmasın belediye hizmetlerinden yararlanabilmelidir.
• Nüfus artışına, çevrekent olarak kabul edilen kuşak üzerinde rastlanabilir ve buranın nüfus yoğunluk oranı, kent ile kentin dış sınırının nüfus yoğunluk oranı arasında yer alır.

Çevrekentin gecekondu bölgeleriyle arasındaki farklar şunlardır:

• Gecekondular, plansız şekilde genellikle hazine arazisi üzerine izinsiz yapılan binaların toplandıkları bölgelerdir. Çevrekentler ise, belirli bir yerleşme alanı üzerinde yine belirli bir amacı gerçekleştirmek için kurulurlar. Gelişmeleri bu amaçlar doğrultusunda olur.
• Gecekondu bölgelerinin idari yönden kendi kendilerine yetebilecekleri şüphelidir. Halbuki çevrekentler kuruluşlarını tamamlamalarından sonra kendi mahalli idare birimlerine de kavuşurlar.
• Gecekondular, iş sahası açısından kent merkeziyle bağımlılık içerisindedir. Buna karşılık çevrekentlerin böyle bir bağımlılıkları genellikle görülmez. Zaman zaman sanayi çevrekentlerinde olduğu gibi kendileri iş sahası dahi olabilir.

Plansız şekilde genellikle hazine arazisi üzerine izinsiz yapılan binaların toplandıkları bölgedir.

Çevrekentlere yerleşme nedenleri şunlardır:

• Ekonomik sebepler
• Kişilerin gelir düzeyi
• Vergi oranlarının düşük olması
• Konut satış fiyatıyla, kiralarının düşük olması
• Ulaşımın hızlanması ve kolaylaşması
• Çalışma şekillerinin değişmesi
• Sosyal ve demografik sebepler
• Çocuk sayısındaki artış dolayısıyla genişleyen ailenin daha büyük bir eve olan ihtiyacı
• Okul çağına gelen çocuklarına yeni açılan çevrekent okullarında daha iyi okuma imkânı bulma düşüncesi
• Çevrekentlerde kent merkezinin farklı alışkanlıklarının bulunması
• Hukuki sebepler

Çevrekentlere yerleşmeyi etkileyen ekonomik sebepler şunlardır:

• Kişilerin gelir düzeyi,
• Vergi oranının düşük olması,
• Konut satış fiyatının ve kiralarının düşük olması,
• Ulaşımın kolaylaşması ve hızlanması,
• Çalışma şekillerinin değişmesi.

Çevrekentlere yerleşmeye sebep olan sosyal ve demografik etkenler şunlardır:

• Çocuk sayısındaki artış dolayısıyla genişleyen ailenin daha büyük bir eve olan ihtiyacı,
• Okul çağına gelen çocuklarına yeni açılan çevrekent okullarında daha iyi okuma imkânı bulma düşüncesi,
• Çevrekentlerde, kent merkezinden farklı alışkanlıkların bulunması.

Çevrekentlere yerleşmenin hukuki sebepleri şöyle açıklanabilir: Hükümetler, konut politikalarını düzenlerken büyük kentlerdeki nüfus yoğunluğunu azaltmak, kalkınmasını öncelikle istedikleri bölgelerin konut yapımına yardımcı olmak gibi genel amaçlı veya belirli sanayi alanlarında yaşayanlara daha iyi konut verebilmek, nüfus yoğunluğu az bölgelerin bu sorunlarını çözümlemek gibi özel amaçlı kararlar alabilirler. Özellikle büyük kentlerin merkezindeki nüfus yoğunluğunu azaltmak için, hükümetlerin çevrekentlerdeki konut yapımını özendirdikleri görülmüştür.

Büyük kentlerin merkezindeki nüfus yoğunluğunu azaltmak için, hükümetlerin çevrekentlerdeki konut yapımını özendirdikleri görülmüştür. Bu özendirme önlemleri şunlardır:

• Çevrekentlerde ev yapacaklara veya alacaklara kredi vermek veya ucuz fiyata devlet arazisini satmak şeklinde karşımıza çıkmaktadır. 
• Emekli olanlara özel kredi sağlamak, konut kredisi almış olanların ödedikleri faizlerin gelir vergisi matrahına mahsup edilmesi, devletin çevrekentlerden kent merkezine çeşitli amaçlarla geliş ve gidişi kolaylaştırıcı ulaştırma politikası izlemesi gibi.
• Siyasi iktidar, yukarıda belirtilen yollarla, çevrekentlere yerleşmeyi özendirmek için “kent ve bölge planlamasını” araç olarak da kullanabilir. Esasen kent ve bölge planlamasının sonuçlarından bir tanesinin “çevrekentleşme” olduğu kabul edilmektedir.
• Kent ve bölge planlaması sonucunda çevrekentlere yerleşme özendirilebileceği gibi, kentlerin belediye sınırlarının hizmet üreten mahalli idare birimlerinin imkanlarını aşacak boyutlara ulaşması halinde, çevrekentleşme bir zorunlu sonuç olarak karşımıza çıkabilir. Bu durumda, siyasi iktidarın, hizmet açısından normal fiziki sınırlarına ulaşmış olan kentlerin bu sınırları dışında kalan yerleşme alanlarını, çevrekentler olarak kabul etmesi gerekmektedir.

Çevrekentleri çeşitleri şunlardır:

1. Fiziki Gelişme Açısından Çevrekentler
2. Kuruluş Amaçları Açısından Çevrekentler

• Fiziki gelişme açısından çevrekent türleri şunlardır:
• Planlanmış çevrekentler
• Planlanmamış çevrekentler
• Ortak merkezli çemberler teorisine göre çevrekentler
• Dilim teorisine göre çevrekentler
• Çok merkezli gelişme teorisine göre çevrekentler.

Çok merkezli gelişme teorisine göre çevrekentler, tek bir merkez yerine birçok merkez tarafından kentleşmenin olacağını ve çevrekentlerin de buna göre dağılma göstereceğini kabul eder.

1. Merkezi iş ve ticaret alanı,
2. Basit el sanatlarının yapıldığı alan,
3. Düşük gelirlilerin yaşadıkları alan,
4. Orta gelirlilerin yaşadıkları alan,
5. Yüksek gelirlilerin yaşadıkları alan,
6. Ağır sanayi alanı, 
7. Kentin dış sınırındaki iş ve ticaret alanı,
8. Sanayi çevrekentleri.

Kuruluş amaçları açısından çevrekentler şunlardır:

• Sanayi ve ticaret çevrekentleri
• Yatakhane (Residential-Dermitory) çevrekentleri
• Sanayi-yatakhane çevrekentleri
• Eğitim çevrekentleri

Sanayi ve ticaretin önemli bir bölümü kentlerde faaliyet göstermekle beraber, çevrekentler, yeni kurulacak olan fabrikalar ve işyerleri için tercih edilen yerleşme alanları olmaktadır. Yeni kuruluşların çevrekentleri tercih etmelerinin çeşitli sebepleri vardır:

• Kuruluşların binalarının yapılacağı alanların, kent içerisindeki gibi olmayışı.
• Genellikle, üretimin fazlalaşması ve üretimde etkinliğin sağlanması, kuruluş binalarının çok katlı olması yerine tek kat ve yaygın olmasına bağlıdır. Aynı zamanda çok katlı binaların yapım maliyeti de yüksektir. Dolayısıyla tek katlı ve yaygın büyük binaların yapımı ancak çevrekentlerde mümkündür.
• Üretilen malların dağıtım işi daha kolaylıkla sağlanır.
• Üretim için gerekli olan enerjinin sağlanması çevrekentlerde daha kolaydır.
• Kent dışı yerleşme alanlarında daha kolaylıkla sağlanabilen işgücünün barınma ihtiyacı da kolaylıkla çözümlenir.
• İşverenler, çevrekentlerde daha vasıflı eleman bulacaklarına inanırlar. Ayrıca işverenler, işyeri çevresinde yaşayan işçilerin daha nitelikli ve çalışkan olduklarına dair düşünceye de sahiptir.

Megalopolis Metropolis şeklinde gelişen büyük kentin fiziki sınırlar açısından genişleyerek sosyo-ekonomik ve kültürel etkilerini ülke sınırları dışına kadar götürebilen kentlerdir.

Çevrekentleşmenin doğuracağı sonuçları, mahalli idare, ekonomik ve kültürel açılardan inceleyebiliriz.

Çevrekentleşmenin mahalli idare açısından sonuçlarını, mahalli otoritenin çok küçük birimlere bölünmesi ve mahalli idarenin vergi kaynaklarında değişme olması açısından görürüz.

Çevrekentleşmenin ekonomik yönden sonuçları şunlardır:

Çevrekentler, kent merkezinde yaşayanları çektikçe, bundan en fazla etkilenen kentin iş hayatı olmaktadır. Özellikle kent merkezindeki alış-veriş yerlerinin ticari hayatı, çevrekent halkının ihtiyaçlarını temin etmek için gelmek istememeleri sebebiyle tehlikeye girmiştir. Buna sebep olan bir başka etken de biraz yukarıda değindiğimiz düşük gelirli kişilerin kent merkezinde yaşamayı üstün tutmalarıdır. Çünkü, bunların zayıf olan “alış gücü” kent merkezindeki ticaret sahiplerine arzuladıkları “kârı” sağlamaktan uzaktır. Bunun yanında, yüksek işyeri kiraları da kent merkezindeki ticari hayatı olumsuz yönde etkileyen bir başka sebeptir.

Çevrekentleşmenin kültürel yönden sonuçları şunlardır:

Kent merkezinden çevrekentlere göç eden orta ve üst gelir düzeyindeki kimseler, çeşitli kültürel faaliyetler için kent merkezine sık sık gelmek yerine çevrekentlerdeki bu tür faaliyetlere katılmayı tercih ederler. Çevrekentlerde yaşayanlar en azından kent merkezinin kültürel faaliyetlerinden tamamen kopmasalar bile, bu tür uğraşı için ayıracakları zamanı azaltacaklardır. Bu da, kent merkezindeki kültürle ilgili faaliyetleri olumsuz yönde etkiler.