Kentleşme ve Kentleşmenin Nedenleri

Kentbilim değişik bilim dallarıyla çeşitli yönlerden ilgili olduğu için “disiplinler arası” özelliğe sahiptir. Gerçekten de kentbilim; kamu yönetimi, ekonomi, coğrafya, mimarlık, mühendislik, sosyoloji ve sosyal psikoloji, tarih, sanat tarihi, kriminoloji ile yakından ilgilidir.

Kentbiliminin ilgili olduğu bir başka bilim dalı da ekonomidir. Günümüzde kentbilimin kapsamına fiziki plan fikri yanında ekonomik plan fikrinin de girmiş olması, bu iki bilim dalı arasındaki ilişkiye basit bir örnektir.

Kentbilimin, ilgili olduğu bir diğer bilim dalı da mimarlık ve mühendisliktir. Peyzaj mimarisi de dahil olmak üzere mimarinin çeşitli dalları, kentbilimle ilgi alanları açısından yakın bilgi alışverişi içindedir. Mühendislik disiplininin, yapı mühendisliğinden, işletme mühendisliğine kadar çok çeşitli alt disiplinlere ayrılması ve her birisinin de kentlerin fiziki şekillenmesini etkilemesi dolayısıyla kentbilimle ilgili alanları çoktur.

Disiplinlerarası özelliğe sahip, kent ve kentleşme ile ilgili konuları araştıran ve analiz eden bilim dalıdır.

Çağımızda kentler, kendilerini çevreleyen daha küçük yerleşme birimleriyle birleşmeye başlamışlardır. Kentlerin fiziki özelliklerini kaybetmeleri tehlikesi yanında asıl sorun, kentlerin fonksiyonları açısından kendisini göstermiştir. Çünkü merkezi kentte çalışanların çevre kentlerde (banliyölerde) yaşadıkları ve çalışmak için, işyerlerine sabah gelip akşam gittikleri bir gerçektir. Bu ise, bir anlamda sosyal ve kültürel farklılıkların ortadan kalkmasına sebep olmuştur. Gerçekten de kent dışı yerleşme alanlarında yaşayanların, en az kentlerde yaşayanlar kadar sosyal ve kültürel faaliyetlerle ilgilenmeye başlamaları kentlerin fonksiyonları açısından farklılıklarını ortadan kaldırmıştır.

Kentleşme hem statik hem dinamik bir anlam taşır. Kentleşmenin statik anlamı kentin gelişmesinin belirli bir derecesini belirtir. Buna karşılık, kent büyümesi dinamik bir özellik gösterir ve kentte meydana gelen gelişmelerin metodları üzerinde durur.

Yerleşme şekillerinin her iki ucunda yer alan köy ile kentin çeşitli bilim dalları tarafından değişik tarifleri yapılmıştır. Bu tarifler yapılırken, bilim dalları kendi uğraş alanlarına ağırlık kazandıran sonuçlara ulaşmışlardır. Kentin tanımı için kullanılan kriterleri başlıca şu noktalarda toplayabiliriz:

Kamu yönetimi açısından “yerleşme alanının idari statüsü”;

İstatistiki açıdan “nüfusun yoğunluğu ve nüfusun bileşimi”

Sosyolojik açıdan “sosyolojik kurallara” dayanan kriterler kullanılmıştır.

442 sayılı Köy Kanunu’nun 1. maddesinde; “Nüfusu iki binden aşağı olan yerleşme birimlerine (köy), nüfusu ikibin ile yirmibin arasında olanlara (kasaba-ilçe) ve yirmibinden çok nüfusu olanlara (kent-il) denir. Nüfusu iki binden aşağı olsa dahi belediye örgütü mevcut olan nahiye, kaza ve vilayet merkezleri kasaba kabul edilir.” hükmünü getirmek suretiyle hangi idari birimlerin “kent” olarak kabul edileceğini belirlemiştir.

TÜİK, Türkiye Cumhuriyeti Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bağlı bir araştırma kurumudur.

Kentlerin nüfusları açısından sıralanmasında değişik nüfus miktarlarını kabul edilmiştir.

10.000 - 50.000 Nüfuslu kentler,

50.000 - 100.000 Nüfuslu kentler,

100.000 - 1.000.000 Nüfuslu kentler,

1.000.000 - dan fazla Nüfuslu kentler,

Kentler, fonksiyonları, barındırdıkları nüfusları, fiziki sınırları, morfolojik yapıları ve geçirdikleri kronolojik safhalar açısından sınıflandırılırlar.

Kentlerin fonksiyonlarını üç grupta toplayabiliriz, ekonomik fonksiyon; kültürel fonksiyon; idari ve siyasi fonksiyon.

Kentlerin bir başka gruplandırma şekli yerleşme alan şekliyle ilgilidir. Bu gruplandırma ölçüsünde, kentlerin kuruldukları alan şekillerinin benzerlik veya farklılıkları ile fiziki sınırların en ve boyları esas alınmaktadır. Bu ölçüye göre kentler şu gruplara ayrılır:

• Dairevi şekle sahip kentler,
• Şerit şekline sahip kentler,
• Parçalı şekle sahip kentler,
• Çok merkezli şekle sahip kentler,

Kentleri, kentleşmenin kronolojik evreleri açısından beş gruba ayırdıklarını görürüz. Bunlar

sırasıyla:

• Tarih öncesi (Prehistorya) devir kentleri
• Klasik devir kentleri
• Roma kentleri
• Orta Çağ başındaki kentler
• Modern kentler

Devlet, kentleşme sebebiyle taşımacılık, konut, salgın hastalıkların önlenmesi ve denetimi, çevre kirlenmesini önlemek ve enerji, altyapı, eğitim, kültür ve sosyal hizmetleri yürütme durumunda kalabilir. Ancak, bu hizmetlerin yürütülüş şekli kentleşmeden ötürü daha da karmaşık özellik kazanabilir. Dolayısıyla çeşitli kaynakların özellikle mali, insan gücü ve malzeme kaynaklarının koordinasyonu ve planlanması zorunlu olur. Şurası şüphesizdir ki, bunların yapılması da teknik özellikler taşır.

Kentleşmeye etki edecek çağdaş nedenler sırasıyla; devletlerarasında oluşturulan ekonomik işbirliği
toplulukları, serbest bölge uygulaması, yabancı işçiler ve halkın hareket etme olanağının artmasıdır.

Türkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluğu arasındaki ilişkiler, Ankara’da 1963 senesinde imzalanan ve 1964 senesi Aralık ayında yürürlüğe giren Ortaklık Anlaşmasıyla başlamıştır. Bu anlaşmanın önemli iki amacı:

• Gümrük birliğinin kademeli olarak oluşturulması,
• Tarafların ekonomik politikalarının üç aşamada birbirine yaklaştırılmasıydı.

Daha sonra 1970 yılında Anlaşmaya eklenen Katma Protokol ile 22 yıllık sürenin sonuna kadar, malların, şahısların ve hizmetlerin serbest dolaşımı dahil taraflar arasındaki ekonomik işbirliğinin geliştirilmesine ve gümrük birliğinin oluşturulmasına yönelik düzenlemeler hükme bağlanıyordu.

Serbest Bölgeler kuruldukları ülkenin egemenlik sınırları
içerisinde bulunmakla birlikte gümrük sınırları dışında kalan; ülkenin ticari, mali ve
iktisadi düzenlemelerinin buralarda ya tamamen yada resmen uygulandığı yerlerdir.

Anadolu'daki kentler belirli “yönlendirici ilkeler” olmadığı için organik olarak gelişme göstermiş ve bu da bir geometrik şekillenmenin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Yine bu kentler, kent merkezinin ortasında yer alan “Cuma Camisi” ile ona bağlı “devamlı pazar yerinden” oluşan iki ana elemana yer verirler. Bu kentlerde dikkati çeken bir özellik de“surlar” içerisinde bir yapı düzeninin varlığıdır. Anadolu'daki kentlerin özellikle küçük Türk kentlerinin çeşitli faaliyetlerin “merkezi” olmak gibi bir fonksiyonları vardır. Bu fonksiyonlar sırasıyla ticari, idari, dini, kültürel ve sağlık hizmetleri şeklinde kendisini göstermiştir. Yine buralardaki kamu hizmetlerinin görülmesi, oralardaki vakıflar vasıtasıyla olmaktaydı.

Kentleşmenin önemli bir sebebi “göç” olmasına rağmen, göçü hızlandıran etkenleri sırasıyla,tarım tekniklerinin gelişmesi, kentlerdeki hizmet sektörünün çekiciliği, ulaşımda sağlanan yenilikler, tarımda verimin düşüklüğü gibi genel sebepler olabilir. Ancak “terör” de göçün özel bir sebebi olabilmektedir. Nitekim Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde, 1990 sonrasında terör sebebiyle kırsal kesimlerden kentlere ve özellikle Adıyaman, Diyarbakır, Van, Şanlıurfa gibi bölge merkezlerine doğru yaşanan toplu göçler, kent nüfuslarında önemli artışlara sebep olmuştur.