KENTLER, PLANLAMA VE AFET RİSK YÖNETİMİ

Afet olayları kimi zaman doğal kaynaklı (depremler, seller, toprak kaymaları, fırtınalar, yanardağ patlamaları, kuraklık vb.) olabildiği gibi, kimi zaman da insan kaynaklı (çatışmalar, savaşlar, kitlesel göç hareketleri, büyük kazalar, terör vb.) olabilmektedir.

Örneğin; 1755 yılında Portekiz’in Lizbon kenti büyük bir deprem ile sarsılmıştır. O dönemin parlayan, yıldız kentleri arasında olan ve Avrupa’nın dünyaya açıldığı çok önemli bir liman ve ticaret kenti olan Lizbon’da yaşanan deprem, arkasından ortaya çıkan tsunami ve yangın gibi ikincil afetler neticesinde binlerce insan hayatını kaybetmiş ve Lizbon şehri büyük ölçüde hasar görmüştür.

14 Eylül 1509 tarihinde meydana gelen ve “Küçük Kıyamet” olarak adlandırılan deprem (büyüklüğü 7.6 – 8.0 arasında tahmin edilmekte) Türkiye’nin afet tarihinde kayda geçmiş en büyük depremlerden birisi olarak yazınımıza girmiştir.

1600lü yılların başında İstanbul ciddi yangınlar atlatmıştır. Takip eden süreçte ise meydana gelen yangınlarla mücadele için “Tulumbacı Ocağı” kurulmuştur.

1864 (Sirkeci-Hocapaşa) yangınları başta kent planlaması ve tek yapı ölçeğinde imar kanunları (yapı kodları) oluşturulması anlamında önemli kırılma noktaları oluşturmaktadır. Bu yangın felaketleri sonrasında 1864 yılında “Turuk ve Ebniye Tüzüğü” çıkarılmıştır.

1939 yılı Cumhuriyet tarihi için önemli bir afet olayına sahne olmuştur. Merkez üssü Erzincan olan 7.8 (kimi kayıtlara göre 7.9) büyüklüğündeki deprem ülkeyi vurmuş ve Cumhuriyet tarihinde aletsel olarak ölçülebilen en büyük deprem olarak kayıtlara geçmiştir.

Sayfa 141'deki grafik incelendiğinde afet sayısının en fazla olduğu afet türünün heyelan olduğu görülmektedir.

Sayfa 141'deki grafik incelendiğinde en fazla afetzede oranının depremlere ait olduğu görülmektedir.

Özellikle, toplumun afet politikaları karşısındaki eğitim ve bilinç düzeyi ile afet risklerini algılama biçimi bu yönde önemli bir sorun alanı oluşturmaktadır. Toplumun genel yapısında gözlemlenen kaderci yaklaşım ve “devlet yardım eder” anlayışı toplumun afetlere karşı dirençli olması önündeki önemli bir engel olarak görülebilir. Bu durum sosyokültürel etkenlerin bir yansımasıdır.

Sayfa 154'teki tablo incelendiğinde en çok taşkın tehlikesine maruz kalan ilin İzmir olduğu görülmektedir.

1939 yılı Cumhuriyet tarihi için önemli bir afet olayına sahne olmuştur. Merkez üssü Erzincan olan 7.8 (kimi kayıtlara göre 7.9) büyüklüğündeki deprem ülkeyi vurmuş ve Cumhuriyet tarihinde aletsel olarak ölçülebilen en büyük deprem olarak kayıtlara geçmiştir.

Kentsel alanlarda artan afet risklerini ekonomik kalkınma temelli faktörler üzerinden değerlendirmek gerekirse bir takım genel etmenler ortaya konmaktadır. Bunlar;
• Sağlıksız arazi yönetimi
• Nüfusun tehlikeli alanlarda giderek daha fazla yoğunlaşması
• Çevresel bozulmalara neden olan hatalı çevre yönetimi
• Mevzuatın (hukuksal ve yönetsel) eksikliği veya uygulamanın yetersizliği
• Toplumsal yoksulluk ve sosyal adaletsizlik
• Hazırlıksız toplum ve hazırlıksız kurumlar
• Kaynakların uygun olmayan biçimde kullanımı

Ülkemizde depremlerden sonra gözlenen çok tipik betonarme yapı hasarlarının sebepleri şu şekilde belirtilebilir;
• MALZEME, TAŞIYICI SİSTEM, DENETİM
• KISA KOLON, YUMUŞAK KAT
• MAKİNE VE ELEKTRİK PROJELERİ
• TESİSAT UYGULAMALARI VE TADİLATLAR
• YALITIM SİSTEMLERİ
• BETON KALİTESİ
• YANLIŞ DONATI

1755 Lizbon depremi dünyada kentsel afetler açısında bir dönüm noktası olmuştur.

Mevcut yerleşimlerin içinde bulunduğu geçmişten miras alınan karmaşık tehlike profili üzerine günümüzde etkisini yavaş yavaş ortaya çıkarmaya başlayan doğal kaynaklı (küresel iklim değişimi ve buna bağlı küresel ısınma, aşırı ve ani yağışlar, kuraklık, yangınlar, aşırı hava kirliliği, hızlı çevresel bozulma vb.) ve insan yapımı (teknolojik ve endüstriyel kazalar, patlamalar gibi) tehlikeler eklendiğinde günümüz Türkiye yerleşmelerini gelecekte afetlere dönüşme olasılığı yüksek olan çeşitli tehlike ve riskler beklemektedir.

Derece     İl           Yıllık      Sıklık Riske maruz nüfus
   1        İzmir      3.484               450.000

(Tablo 6.4)

Deprem, sel, heyelan, kaya düşmesi, çığ, fırtına, hortum vb. afetler ani gelişen ve sonuçları yıkıcı olabilen afet türleridir. Bir de yavaş gelişen, etkileri uzun vadede görülebilen ancak sonuçları en az diğer afetler kadar ağır olabilen afet türleri de bulunmaktadır. Bu tür afetlerin başında kuraklık gelmektedir.

2011’de Japonya’da meydana gelen Tohoku depremi sonucunda deprem dalgasının oluşması ve Fukuşima Nükleer Santralinde yaşanan kaza eş zamanlı ve çoklu bir afet ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Karmaşıklaşan kentsel afetler ve etkileri ile baş edebilmek için farklı disiplinlerin, sektörlerin ve sivil toplumun birlikte ve eşgüdüm içinde çalışmalarına ihtiyaç duyulmaktadır. Öncelikle, risk havuzlarına dönüşen yerleşimlerde tehlike profili oluşturulmalı, bunun için başta Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) olmak üzere teknik, hukuksal, yönetsel, ekonomik ve sosyo-kültürel veriler toplanarak analiz edilmelidir. Tehlike haritaları, makro ve mikro ölçekli risk haritaları ve yerleşime uygunluk analizleri gerçekleştirilmeli, kentsel alanların fonksiyon kullanımları (konut, ticaret, sanayi, açık alanlar, rekreasyon alanları vb.) hem bölgesel hem de tek yapı ölçeğinde analiz edilerek risk oluşturan uyumsuz-hatalı fonksiyonlar ayrıştırılmalı, bozulan ve yıpranan kentsel doku rehabilite edilmeli veya yeniden inşa edilerek tehlike ve riskler azaltılmalıdır.

Özellikle Türk kentlerinin afet tecrübesini kısaca anlatırken afet olaylarına ilişkin ilk yazılı dökümanlara ulaşılabilen 1509 tarihi ile başlamak uygun olacaktır. 14 Eylül 1509 tarihinde meydana gelen ve “Küçük Kıyamet” olarak adlandırılan deprem (büyüklüğü 7.6 – 8.0 arasında tahmin edilmekte) Türkiye’nin afet
tarihinde kayda geçmiş en büyük depremlerden birisi olarak yazınımıza girmiştir.
(Resim 6.4). Onüç (13) bin insanın öldüğü rivayet edilen ve 109 cami ile 1047 yapının yıkıldığı bilinen bu depremden sonra, dönemin Osmanlı Padişahı II. Beyazıt, çıkardığı bir fermanla harap olan İstanbul’un yeniden imarı için, 50 bin usta görevlendirmiş ve 14 ile 60 yaşları arasındaki erkeklerin inşaat işlerinde çalışmalarını emretmiş, deniz kenarındaki dolgu zeminler üzerinde ev yapımı yasaklanmış ve ahşap karkas (bağdadi) ev yapımı teşvik edilmiştir.