KENTLER, PLANLAMA VE AFET RİSK YÖNETİMİ

Deniz aşırı ve kıtalararası ticaretin de yaygınlaşması ve sanayileşme yönünde önemli adımların atıldığı 18. yüzyıl dünya üzerinde büyük ticaret ve sanayi kentlerinin de ortaya çıkmaya başladığı bir dönemdir.

1755 Lizbon depremi

Türk kentlerinin afet tecrübesini kısaca anlatırken afet olaylarına ilişkin ilk yazılı dökümanlara ulaşılabilen 1509 tarihi ile başlamak uygun olacaktır.

14 Eylül 1509 tarihinde meydana gelen ve “Küçük Kıyamet” olarak adlandırılan deprem (büyüklüğü 7.6 – 8.0 arasında tahmin edilmekte) Türkiye’nin afet tarihinde kayda geçmiş en büyük depremlerden birisi olarak yazınımıza girmiştir (Griffiths vd. 2007) (Resim 6.4). Onüç (13) bin insanın öldüğü rivayet edilen ve 109 cami ile 1047 yapının yıkıldığı bilinen bu depremden sonra, dönemin Osmanlı Padişahı II. Beyazıt,

Osmanlı Padişahı II. Beyazıt, çıkardığı bir fermanla harap olan İstanbul’un yeniden imarı için, 50 bin usta görevlendirmiş ve 14 ile 60 yaşları arasındaki erkeklerin inşaat işlerinde çalışmalarını emretmiş, deniz kenarındaki dolgu zeminler üzerinde ev yapımı yasaklanmış ve ahşap karkas (bağdadi) ev yapımı teşvik edilmiştir

Takip eden süreçte ise meydana gelen yangınlarla mücadele için “Tulumbacı Ocağı” (Eğilmezer 2010) gibi teşkilatların kurulması

1864 yılında İstanbul’da çıkan ve Sirkeci-Hocapaşa yangını olarak bilinen, söndürülmesi 32 saati bulan afet sonucu 2900’den fazla evin yandığı tarihi kayıtlarda belirtilmektedir

Yangın felaketleri sonrasında 1864 yılında çıkarılan “Turuk ve Ebniye Tüzüğü” ya da “Yol ve Yapı Kanunu”nda, parselasyon, kamulaştırma, yol yapımı, yapı malzemesi seçimi, ahşap yapılar arasında yangın duvarı örülmesi, yeni ahşap yapı yapılmasına izin verilmemesi gibi konuların belirtilmesiyle bu türden önlemlerin kanunlaştırarak uygulamaya konulması anlamında önemli bir adım olduğu söylenebilir

1939 yılı Cumhuriyet tarihi için önemli bir afet olayına sahne olmuştur. Merkez üssü Erzincan olan 7.8 (kimi kayıtlara göre 7.9) büyüklüğündeki deprem ülkeyi vurmuş

1955-1995 yıllarında sel zararı o dönemki rakamlar ile yıllık ortalama 61 trilyon lirayı bulmaktadır

14 Eylül 1509 tarihinde meydana gelen ve “Küçük Kıyamet” olarak adlandırılan deprem (büyüklüğü 7.6 – 8.0 arasında tahmin edilmekte) Türkiye’nin afet tarihinde kayda geçmiş en büyük depremlerden birisi olarak yazınımıza girmiştir (Griffiths vd. 2007). Onüç (13) bin insanın öldüğü rivayet edilen ve 109 cami ile 1047 yapının yıkıldığı bilinmektedir.

Depremde ahşap yapıların daha iyi davranış göstermesi ve ayakta kalmaları sonucu 1509 depremi sonrası ahşap yapı üretiminin teşvik edilmiştir. Ancak bu durum daha sonraki dönemlerde başka bir sorunu, suriçi yangınlarını gündeme taşımıştır. Ahşap yapı malzemesinin, yangınların kolaylıkla ortaya çıkmasında ve hızlıca yayılmasında etkisinin fazla olması kentsel alanlarda ağır tahribata yol açan felaketlerle karşılaşılmasına neden olmuştur. Bu anlamda 1633 (Cibali-İstanbul) ve 1693 (İstanbul) Yangınları hem konutlara hem de işyerlerine ağır hasar veren afetler olarak arşivlerde yerini almıştır (Özgür ve Azaklı 2001). Takip eden süreçte ise meydana gelen yangınlarla mücadele için “Tulumbacı Ocağı” (Eğilmezer 2010) gibi teşkilatların kurulması önemli adımlar sayılsa da yangın afetinin temel nedenlerini ve fiziksel yapının kırılganlığını azaltacak yaklaşımlar henüz bu dönemde çok fazla gözlenememektedir.

Bu dönemde yapılan çalışmalarda kentsel afet risklerini azaltmaya yönelik olarak yangınların yayılmasına neden olan ve kontrol altına alınmasına da engel olan çıkmaz sokakların tamamen kaldırılması, yapıların ahşap yerine taş malzeme ile inşa edilmesi ve yine yangınların yayılmaması için kent meydanları oluşturulması gibi öneriler oluşturulmuştur (Ayataç 2007). Bu dönemde, geniş caddeler açılması ve mevcut caddelerin de genişletilmesi fikri aynı zamanda afet risklerini azaltmaya yönelik önemli kentleşme yaklaşımı olarak gözlemlenmeye başlamıştır. Yapıların ahşap yapılmaması, kamulaştırma, binalara ruhsat verilmesi, sokak ve cadde genişlikleri, inşaatların denetimi ve bina yükseklikleri konularında yapılan önemli düzenlemeler yangın afetine karşı alınacak önlemler konusunda da önemli katkılar içermektedir (Özgür ve Azaklı 2001). Bu dönemde alınan önlemlere rağmen farklı nedenlerden ötürü yangınları durdurabilmek pek mümkün olamamıştır.

1864 yılında İstanbul’da çıkan ve Sirkeci-Hocapaşa yangını olarak bilinen, söndürülmesi 32 saati bulan afet sonucu 2900’den fazla evin yandığı tarihi kayıtlarda belirtilmektedir (Özgür ve Azaklı 2001). Afet sonrası bir inceleme komisyonu kurularak afet raporu hazırlanmış, felaketi meydana getiren nedenler ortaya konarak bu yönde yapılması gerekenler belirtilmiştir. Bu yangın sonrası hasar gören bölgede imar çalışmaları yapmak üzere bir imar komisyonu niteliği taşıyan “Islahat-ı Turuk” komisyonu kurulmuş ve bölgenin haritası hazırlanarak yeni imar düzenlemeleri yapılmış, düzenleme ve imar faaliyeti yürütülecek alanların parsellenmesi, alt yapılarının hazırlanması gibi çalışmalar gerçekleştirilmiştir.

1939 yılı Cumhuriyet tarihi için önemli bir afet olayına sahne olmuştur. Merkez üssü Erzincan olan 7.8 (kimi kayıtlara göre 7.9) büyüklüğündeki deprem ülkeyi vurmuş ve Cumhuriyet tarihinde aletsel olarak ölçülebilen en büyük deprem olarak kayıtlara geçmiştir.

Muğla I. derece deprem bölgesidir. İstanbul'un tamamı farklı bölgelerinde bulunmaktadır ve bunlar I, II, III ve IV. deprem bölgeleridir. Artvin ve Eskişehir tıpkı İstanbul gibi farklı kuşaklar içerisinde yer alıp bunlar II, III ve IV. bölgelerdir. Karaman ise V. bölgede yer almaktadır.

Türkiye’de sel veya taşkın tehlikesi en yüksek il ortalama 3.5 ile İzmirdir. Ardından gelen iller ile sırasıyla Rize ve Kahramanmaraş'tır.

İstatistiksel olarak 1950 - 2008 döneminde ülkenin ve kentlerin afet profiline bakıldığında, depremlerden etkilenen toplam afetzede sayısının 158.241 olduğu, afet türlerine göre %55’lik bir paya sahip olduğu ve bu sayının en yüksek olduğu tespit edilmektedir.

Heyelan afeti konusunda Türkiye'nin en riskli şehirleri Artvin, Erzurum, Kastamanu, Rize ve Trabzon'dur. bu bağlamda doğru cevap A seçeneğidir.

Türkiye kentlerinin kritik risk havuz- ları oluşturması ve aşırı ölçüde riskler gösterme- sinin temel nedenleri şöyle özetlenebilir (Balamir 1996 ve 2007);

1. Ülkenin Coğrafi Konumu ve Yerleşimler

2. Hızlı ve Kontrolsüz Kentleşme

3. Hatalı ve Uyumsuz Fonksiyon Kullanımları

4. Sosyo Kültürel Etkenler

5. Politik Etkenler