KENTLER, PLANLAMA VE AFET RİSK YÖNETİMİ

Zarargörebilirlik; bir topluluk, sistem ya da varlıkların bir tehlikenin zarar verici etkilerine hassas hale getiren vasıflar ve içinde bulunduğu koşullar olarak tanımlanmaktadır. Zarargörebilirlik, fiziksel, toplumsal, ekonomik ve çevresel faktörlerden kaynaklanan birçok özelliğe sahiptir. Bir arazinin zarargörebilirliği ya da hassasiyeti o arazinin maruz kaldığı tehlikeler karşısında sahip olduğu özelliklerle doğrudan ilişkilidir. Binaların zayıf tasarımı ve inşası, varlıkların yetersiz korunması, yetersiz kamu farkındalığı ve bilgilendirilmesi, risklerin ve hazırlıklı olmanın sınırlı olarak resmiyet kazanması ve akılcı çevre yönetimini göz ardı etmek gibi örnekler bunlardan birkaçıdır.

Dayanıklılıkla çok yakından ilişkili bir başka kavram ise kapasite kavramıdır. Afet risklerini azaltmak, yönetmek ve dayanıklılığı artırmak için bir örgütlenme, topluluk ya da toplumdaki tüm güçlü yanlar, nitelik ve kaynakların bir bileşimi olarak tanımlanır. Kapasite denilince; altyapı, kurumlar, insan bilgi ve becerileri, ve toplumsal ilişkiler, liderlik ve yönetim gibi kollektif nitelikler kastedilmektedir.

En basit ifadeyle, afet riski ise gelecekte belirli bir zaman aralığında belirli bir topluluk ya da toplumdaki yaşam, sağlık durumu, geçim kaynakları, varlıkları ve hizmetleri üzerindeki olası afet kayıplarını ifade eder. Doğal/insan kaynaklı tehlikeler ile zarargörebilirlik durumunun etkileşimiyle ortaya çıkar ve başa çıkma kapasitesinin artırılmasından doğrudan etkilenir.

Takip eden aşamada tehlikelerin ve ilgili afetlerin kötü etkilerinden tamamıyla sakınma durumu korunma olarak tanımlanır. Bir başka deyişle korunma, önceden alınan eylemlerle olası kötü etkilerden tümüyle kaçınmak için ortaya konan kavram ve niyeti ifade eder. Taşkın risklerini bertaraf etmek için baraj veya setlerin önerilmesi, arazi kullanım yönetmelikleriyle yüksek riskli alanlara yerleşimi önlemek ve herhangi bir depremde kritik önemdeki binaların ayakta kalması ve çalışmasını sürdürmesini garanti edecek sismik mühendislik tasarımları gibi örnekler bu kapsamda sayılabilir.

Afet olayı gerçekleştikten sonraki ilk aşama olan müdahale evresinde, bir afet sırasında ya da hemen sonrasında hayat kurtarmak, sağlık etkilerini azaltmak, kamu güvenliğini sağlamak ve etkilenen nüfusun iaşe ve temel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla acil durum hizmetlerinin ve kamu desteğinin tedarik edilmesi beklenir. Müdahale aşamasında ağırlıklı olarak acil ve kısa dönem ihtiyaçlara yoğunlaşılır.

Risk yönetiminin ilk aşaması olan risklerin belirlenmesi aşaması, risklerin tanımı gereği mevcut durum analizi yapılarak tehlike ve zarar görebilirliklerin belirlenmesine dayanır. Bu aşamada riskleri sınıflamak tehlike türlerine göre tavır almak açısından gerekli görülmektedir.

Zarar görebilirliğin mevcut koşullarını değerlendirip olası tehlikeleri analiz ederek riskin doğasını ve kapsamını belirleme yöntemi risk değerlendirmesi olarak adlandırılır. Risk değerlendirmesi ve ilgili risk haritalama yöntemi ile; yer, şiddet, sıklık ve olasılık gibi tehlikelerin teknik özelliklerinin gözden geçirilmesi, fiziksel, toplumsal, ekonomik ve çevresel boyutlarını içeren maruz olma durumunun ve zarar görebilirliğin analizi ve olası risk senaryoları karşısında süregelen ve alternatif mücadele etme kapasitelerinin ve etkinliğinin değerlendirilmesi mümkün olabilmektedir.

Risklerin değerlendirdikten sonra, onları yönetecek sistematik çabalar afet risklerini azaltma kavramı ve pratiğidir. Afetler konusunda riskler değerlendirildikten sonra olası hasarları toplumca kabul edilebilir sınırlara çekebilmek için risklerin yönetilmesi/azaltılması anlayışının sürdürülmesi gerekmektedir. Bu anlayışa göre; plan yapımı, uygulanması, denetimi ve plan sağlamlaştırma hizmetleri yoluyla “riskleri dışlamak” risk azaltma önlemlerinin ilk aşamasını oluşturmaktadır. Doğal verilere göre tehlikeli bölgelerin yerleşime açılmaması (yerleşim dışı tutulması), belirlenen tehlikeli noktalardan uzaklaşılması ve zincirleme etkilere yol açabilecek kullanımların yasaklanması gibi tedbirleri içermektedir.

Deprem veya yer sarsıntısı, tektonik kuvvetlerin etkisi ile yer kabuğunun zayıf olduğu yerden kırılması sonucunda ani olarak ortaya çıkan birikmiş enerjinin dalgalar halinde yayılarak geçtiği ortamları kuvvetle sarsması olayıdır. Bu sarsıntıya mümkün olan az hasarla dayanabilen ve ayakta kalabilen varlıklar, alt ve üst yapılar ve kullanımlar olduğu sürece can ve mal kaybını azaltmak mümkün olacaktır. Dolayısıyla, bir alandaki olası deprem tehlikesinin ortaya konulması önemli bir gerekliliktir.