KENTLER, PLANLAMA VE AFET RİSK YÖNETİMİ

Afet denildiğinde kaynağı ister doğal sebepler ister insani faktörler olsun, bir topluluğun ya da toplumun işleyişinin ciddi anlamda kesintiye uğraması kastedilmektedir. Afetler genellikle; bir topluluk veya toplumun kendi kaynaklarını kullanarak üstesinden gelebilme kapasitesini aşacak düzeyde yaygın can ve mal kayıplarına, ekonomik ve/veya çevresel etkilere sebep olurlar. Meydana gelmeleri halinde yerleşimler üzerinde can, mal kaybı ve çevresel hasarların yanı sıra yönetimsel, sosyal ve ekonomik faaliyetlerin durması ile sonuçlanabilen olaylardır.

Dayanıklılık/dirençlilik kavramı tehlikelere maruz bir sistem, topluluk ya da toplumun; zamanında ve etkin bir biçimde, önemli temel yapılarının ve fonksiyonlarının korunması ve yeniden yapılanması yoluyla o tehlikelerin etkilerine direnç gösterme, o etkileri özümseme, o etkilerle uzlaşma ve o etkilerden sonra kendini toparlama yeteneği olarak tanımlanır.

Tehlike ve zarar görebilirlik arttıkça risk artarken, risklerle başa çıkmada, onları azaltmada ve dayanıklılığı artırmada etkili olan kurumsal ve bireysel kapasiteler geliştirilip artırıldıkça riski azaltmak mümkün olmaktadır. Bu durumda şöyle bir formülden bahsedebiliriz:
Risk=Tehlike x Zarar görebilirlik
Başa çıkma kapasitesi

Kabul edilebilir risk düzeyi denildiğinde kastedilen, bir toplum veya topluluğun mevcut toplumsal, ekonomik, politik, kültürel, teknik ve çevresel koşullarda kabul ettiği ve başa çıkabileceği potansiyel kayıpların seviyesidir. Bu seviye; can, mal, hizmet ve sistemlerin uğrayabileceği olası hasarları kanunlar ya da kabul edilebilir pratikler ile azaltmada ihtiyaç duyulan yapısal ve yapısal olmayan tedbirleri değerlendirmek ve tanımlamak için kullanılmaktadır.

Afet öncesindeki ilk aşama, olası zararları azaltma/hafifletme, tehlikelerin ve ilgili afetlerin olumsuz etkilerini sınırlama ya da hafi etme durumudur. Bir sonraki aşama ise hazırlıklı olma aşaması; olası, olması yakinen beklenen ya da mevcut olaylar ve koşulları etkin olarak tahmin edecek, onlara müdahale edecek ve olduktan sonra iyileşmeyi sağlayacak, idareler, profesyonel müdahale ve iyileştirme örgütleri, topluluklar ve bireylerce geliştirilen bilgi ve kapasiteler olarak tanımlanır. Takip eden aşamada tehlikelerin ve ilgili afet- lerin kötü etkilerinden tamamıyla sakınma durumu korunma olarak tanımlanır.

Risk yönetimi; riskleri belirleme, ölçme, değerlendirme, azaltma, izleme, güncelleme gibi 5 temel aşamada belirli eylem ve stratejilerin uygulanmasını gözetir.

Faylara yakın yerleşmelerin uzak yerleşmelere oranla gelecekte meydana gelebilecek bir depremi daha fazla hissedeceklerini söylenebilir. Odak noktasından başlayarak yayılan ve odak noktasından uzaklaştıkça etkisinin azaldığı gözlemlenen deprem dalgaların yerkabuğundaki hareketi farklı zemin ve topoğrafik koşullarında farklı etkilere yol açmaktadır. Depremin etkilerinin neler olabileceğini önceden kestirebilmek ve buna bağlı olarak hazırlık yapabilmek için fay hareketinin/kırılmanın nerede, ne büyüklükte bir enerji ile ne kadar genişlikte bir alanda, nasıl bir sarsıntı yaratacağı ve alandaki yapılı çevrenin buna nasıl tepki vereceğinin tahmini gerekir.

Taşkın ve su baskınları; kasırga, yağış ve/veya kar erimesi gibi meteorolojik etmenler, gel-git’ler veya deniz dibindeki fay kırılmasıyla ortaya çıkan deprem dalgaları sebebiyle denizlerin, akarsuların taşması ya da göllerin yüzey sularının beklenmedik bir hızla birikmesi ve/veya taşması nedeniyle normalde kuru olan alanların geçici süreyle sular altında kalması olarak tanımlanır.

Taşkınların şiddetini etkileyen temel faktörler şöyle sıralanmaktadır (Merz vd. 2007): Suyun yükselme oranı (yağış yoğunluğu) bilinmelidir. Su baskını su yüksekliği ki bu taşkın frekans eğrisinden elde edilen senaryo debilerle belirlenir. Akış hızı (havzanın jeomorfolojisiyle ilgilidir). Taşkın halinde suyun bekleme süresi (toprağın suyu filtre etme oranına ve drenaj kapasitesine bağlıdır).

Belirli yöntemler sayesinde farklı yineleme periyodlarına ya da oluş frekanslarına göre taşkın debileri ve ona bağlı su yükseklikleri hesaplanabilmektedir. İlgili yazında bu yöntemlerden bazıları şunlardır (Pilon 2004); havzada gerçekleşmiş ya da gerçekleşmesi mümkün olan en kötü senaryoyu belirleme, hipotetik en kötü olası taşkın senaryosu (olası maksimum taşkın) üretme, olasılıksal analizle tarihsel veri ve sistematik kayıtlara referansla şiddet ve meydana gelme olasılığı arasında bir ilişki geliştirme.

Bilinen en eski yıkıcı afetlerden birinin 1201 yılında 1 milyondan kişinin öldüğü Mısır ve Suriye’nin de etkilendiği Akdeniz depremi olduğu söylenmektedir.

Taşkın, deprem, deprem dalgası gibi belirli bir tehlikenin gerçekleşme anında ortaya çıkabilecek potansiyel afetzedeler ile ekonomik kayıplar dikkate alınmaksızın bir alandaki mekânsal çevrenin o tehlikeli sürecin etkileri altına girme eğilimi ise hassasiyet olarak ifade edilir

Bu durumda zarargörebilirlik; bir topluluk, sistem ya da varlıkların bir tehlikenin zarar verici etkilerine hassas hale getiren vasıflar ve içinde bulunduğu koşullar olarak tanımlanmaktadır.

Afet öncesinde korunmayı ve afet sonrasında geri kazanmayı dikkate alan ve birbirini takip eden aşamaları ise şunlardır; “afetin olası etkilerini/zararlarını/ risk azaltma (mitigation/risk reduction)”, “hazırlıklı olma (preparedness)”, “müdahale (response)” ve yeniden inşaayı da kapsayan “iyileştirme (recovery)”dir.

Doğal ve insan kaynaklı olarak iki ana gruba ayrılan tehlikeler; biyolojik, çevresel, jeolojik, hidro meteorolojik ve teknolojik olmak üzere sınıflandırılmaktadır.

Deprem veya yer sarsıntısı, tektonik kuvvetlerin etkisi ile yer kabuğunun zayıf olduğu yerden
kırılması sonucunda ani olarak ortaya çıkan birikmiş
enerjinin dalgalar halinde yayılarak (Resim 5.4)
geçtiği ortamları kuvvetle sarsması olayıdır (TAU
2007, KOERI 2017). Bu sarsıntıya mümkün olan
az hasarla dayanabilen ve ayakta kalabilen varlıklar,
alt ve üstyapılar ve kullanımlar olduğu sürece can ve
mal kaybını azaltmak mümkün olacaktır. Dolayısıyla,
bir alandaki olası deprem tehlikesinin ortaya
konulması önemli bir gerekliliktir.

Kıtaların, sıradağların, okyanus, göl ve akarsuların oluşumu ve canlı yaşamının sürekliliği bu olayların gerçekleşmesiyle doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkilidir. Fayların kırılması, tektonik tabakaların ve kıtaların hareketi, buzul çağı, kuraklık, nehirlerin taşması, kıyıların aşınması, alüvyon ovaların oluşumu ve benzeri birçok olay doğa olayı olarak nitelendirilebilir. Aşağıdaki resimde (5.1) kıtaların hareketi teorisine (the theory of continental drift) göre kıtaların bugünkü halini almasına kadar izlediği yol gözlemlenmektedir.

Tehlikeye maruz kalan değerlerin zarargörebilirliği sahip oldukları özelliklere bağlı olarak belirlenirken hassasiyeti yüksek olan bu değerlerin riskinin de yüksek olacağı söylenebilir. Burada ya maruz olma durumununa ya da hassasiyet durumuna yapılacak müdahalelerle bu riski azaltmak mümkün olabilmektedir.

Afet Tehlike ve Risk Haritalarının
Kent Plan Yapım Ve Uygulamalarında detaylı olarak yazmaktadır.

Temel olarak yineleme periyodunun aralığı arttıkça (10, 20, 50, 100 ve 500 yılda bir meydana gelen taşkınlardan) etkilenecek alanın genişliği ve debi miktarı artmaktadır. Başka deyişle; yağış verilerine göre olma olasılıkları yüksek ve sıklıkla görülen görece düşük debi büyüklüğü akarsu yatağına daha yakın ve daha alçak alanları etkileyecektir.