KENTLER, PLANLAMA VE AFET RİSK YÖNETİMİ

Sözlük anlamına bakıldığında kent, nüfusunun çoğu ticaret, endüstri, hizmet veya yönetimle ilgili işlerle uğraşan, genellikle tarımsal etkinliklerin olmadığı ya da oldukça sınırlı olduğu yerleşim alanı olarak tanımlanmaktadır.

Kimi zaman “şehir” ve “kent “kavramlarının farklı olduğu öne sürülmektedir ancak “şehir” kelimesi Farsça olup Türkçe karşılığı “kent”tir.

Uygarlık bir ülke veya toplumun, maddi ve manevi varlıklarının, düşünce, sanat, bilim, teknoloji ürünlerinin tamamını ifade eder.

Avcı-toplayıcı toplulukların yerleşik toplumlara dönüşmesi sırasında dört aşamadan söz etmek mümkündür. Bunlar:

Yazının bulunması: Sadece kentlerin oluşumuna değil uygarlıkların da gelişmesinde önemli bir dönüm noktası yazının bulunmasıdır. Artı ürünün yönetimi ve kayıt altında tutulması için belirli semboller kullanılması ve zamanla bu sembollerin evrilmesi ile yazı bulunmuştur.

Heterojen yapı nüfusun ayrışık yapısıdır. Orta Çağ kentlerinin yeniden canlanmasını sağlayan etmenlerden değildir.

Endüstri devrimi öncesinde pusula, barut ve matbaanın keşfi kentlerin dönüşümünde büyük rol oynamıştır. Pusulanın keşfi ile uzun mesafe deniz yolculukları mümkün olabilmiş ve bunun sonucunda Amerika kıtası keşfedilmiştir. Bu keşif deniş aşırı ticaretin gelişmesini sağlamış ve yeni besin ve hammadde kaynaklarına erişimi mümkün hala getirmiştir.

Atmosfere salınan karbondioksit gibi sera etkisi yaratan gazların, yer kabuğu ve denizlerin ortalama sıcaklıklarında artışa neden olması olarak tanımlanabilecek küresel ısınma sonucunda iklim değişiklikleri ortaya çıkmaktadır. Bu değişiklikler ise şiddetli kasırgalara ve sellere neden olarak kentleri etkilemektedir. İklim değişikliği sonucunda uzun süreli kuraklıklar ve çölleşmeler de ortaya çıkmaktadır.

Kentsel yayılma, öncelikle Amerika’da daha sonra da Avrupa kentlerinde, doğru büyümeyi engelleyen, refah düzeyini düşüren ve toprağın tükenmesine ve çevresel sorunlara neden olan bir süreç olarak karşımıza çıkmaktadır

Yüksek maliyetli riskler olarak tanımlanabilecek riskler beraberinde telafi edilemez hasarlar getiren risklerdir. Uzun vadede sonuçları bilinemediği ve değerlendirilemediği için bu riskler karşısında çözüm üretilmesi neredeyse imkânsızdır. Örnek vermek gerekirse 1986 yılında yaşanan Çernobil Nükleer felaketinin uzun vadeli sonuçları hala tam olarak hesaplanamamıştır. Benzer durumun İngiltere’deki deli dana hastalığı, II. Dünya savaşı sırasında Japonya’ya atılan atom bombası, küresel ısınma, kuş gribi ve benzeri olaylar için de geçerli olduğu söylenebilir.

Bir yerleşimin kent olarak nitelendirilmesinde yerleşime ait farklı ölçütler göz önünde bulundurulmalıdır. Bunlar; nüfus büyüklüğü, nüfusun yoğunluğu ve ayrışık (heterojen) yapısı, yönetsel ve ekonomik yapısı, toplumsal işbölümü, örgütlenme ve uzmanlaşma olarak sıralanabilir.

Topluluklar ilk aşamada mağaralar ve korunaklı kayalıklar gibi doğal yapıları geçici barınma için kullanmışlardır. Bunu izleyen aşamada topluluklar değişen avlanma bölgelerinde kontrolü sağlayabilmek için daire tabanlı geçici barınaklar yapmaya başlamışlardır. Bu barınaklar taşınabilir olduğu ve topluluklar sürekli besin bulabilmek için hareket ettiğinden dolayı dağınık geçici kamplar kurulmaya başlanmıştır. Zaman içerisinde yabani bitki toplayıcılığı ile topluluklar ilkel düzeyde tarımsal faaliyetlere başlamıştır. Bunun sonucunda da barınaklar köy yerleşimlerine benzer şekilde bir araya gelmeye başladıkları aşamada köy devletlerini oluşmuştur.

Avcı-toplayıcı yaşam şeklinden yerleşik düzene geçiş sürecinde su kaynağı, tarımsal üretime elverişli doğal yapılar, volkanik cam gibi önemli kayaçların bulunduğu kaynaklar, yerleşimler arasındaki ekonomik ilişkilerin kurulmuş olması ve savunma ihtiyacının varlığı önemli rol oynamıştır.

Childe’e göre (1950) bir yerleşmenin kent olabilmesi için aşağıda sıralanan ve birbirleri ile doğrudan bağlantılı özelliklerin bulunması gerekir. Bunlar; nüfus büyüklüğü ve yoğunluğu, tarım dışı aktivitelerin varlığı, artı ürünün yönetimi, kamusal yapıların varlığı, yönetici sınıfın varlığı, yazının bulunması, doğal bilimlerin varlığı, sanatsal faaliyet ve uğraşların varlığı, uzun mesafeli ticari ilişkinin ve ticaret yollarıyla bağlantının varlığı, savunmanın varlığıdır.

MÖ.3000’li yıllarda yaşanan kentsel devrimden uzun zaman sonra 18.yüzyılda kentlerin değişiminde önemli bir kırılma noktası olan endüstri devrimi gerçekleşmiştir. Arada kalan zaman diliminde ise antik dönem ve orta çağ kentlerinden söz etmek mümkündür.

Antik Dönem uygarlıklarının ortak özelliği demir kullanımının başlaması ile artan tarımsal üretimden faydalanıyor olmalarıdır. Bu dönemi öncekilerden ayıran bir diğer etken de tarım ekonomisindeki kazanımlara paralel bir savaş ekonomisinin varlığıdır. Değiş-tokuş ekonomisinden para ekonomisine geçiş ise Ortaçağ dönemine ait bir olgudur.

Fordist üretim biçimiyle insanlar yoğun ve kalabalık kent merkezlerinde yaşamak yerine, kentin dışında devletten de destek alarak düşük maliyetlerle sahip olabilecekleri müstakil konutlarda yaşamayı tercih etmişlerdir. Bu yapılara da yörekent adı verilmiştir.

Kentsel yayılma bir taraftan da ormanlar, su kaynakları ve kentsel alanları çevreleyen alanlar üzerinde baskı oluşturmuştur. Kentsel yayılma sonucunda kentsel altyapı maliyetleri daha da yükselmiş, sosyal hayatı etkilemiş ve özellikle ulaşımda daha fazla enerji tüketimi ortaya çıkmıştır. Küresel ısınma da şiddetli kasırgalara ve sellere neden olarak kentleri etkilemektedir. İklim değişikliği sonucunda uzun süreli kuraklıklar ve çölleşmeler de ortaya çıkmaktadır. Endüstriyel üretimin etkisi ile doğal alanlar da dönüşmeye başlamış, teknolojik devrimle ve üretim sistemi farklı olsa da kitlesel tüketimin hızla artmasıyla çevre kirliliği de artmıştır.

Beck, riskleri temel olarak dışsal ve üretilmiş riskler olarak ikiye ayırmaktadır. Üretilmiş riskler çevresel riskleri tanımlayan, elde edilen bilginin dünya üzerindeki etkisinden kaynaklanan ve hakkında tarihsel bir deneyime sahip olunamayan risklerdir.

1970 lere gelindiğinde Fordist üretim sisteminde bir takım problemler ortaya çıkmıştır. Kitlesel üretim sonucunda pazar belirli bir doygunluğa ulaşmış ve ortaya çıkan tek tip ve orta kalitedeki ürünler için tüketici talebi hızla düşmeye başlamıştır. Talebin düşmesiyle, seri üretim için fabrikaların kurulması yüksek maliyetli olmaya başlamıştır. Buna ek olarak 1974 ve 1979–80 yıllarındaki petrol krizleri nedeniyle hammadde fiyatlarının da artmış olması Fordist üretim sisteminde ve ekonomide krize yol açmıştır.