KENT SOSYOLOJİSİ

Türkiye’nin kentleşme deneyiminin 1923-1950 dönemini “ulus devletin topraksallaşması ve kentleşmesi” olarak nitelemekte ve ulus devlet merkezli bir kentleşme sürecinin kentlerde oluşturduğu toplumsal ve mekânsal yapı ile ilişkilerin genel özelliklerini incelemektedir.

Türkiye’nin kentleşme süreci aşağıda belirtilen dört dönem çerçevesinde incelenmektedir:

Erken Cumhuriyet Dönemi: 1923-1950
Göç ve Hızlı Kentleşme Dönemi:1950-1960

Planlı Kalkınma Dönemi: 1960-1980
Neoliberal Kentleşme Dönemi: 1980-2000

Erken Cumhuriyet Dönemi olarak adlandırılan dönem, 1923 ve 1950 yılları arasında görülen Türkiye Cumhuriyeti’nin ulus-devlet olma sürecinin mekânsal stratejilerini, kentlerin planlanmasına yönelik uygulamaları ile konut yapımı ve kent-içi ulaşım biçimlerini ele almaktadır.

29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle başlayan ulus-devlet inşa sürecinde ülke düzeyinde uygulanması amaçlanan mekânsal stratejiler üç önemli unsur içermektedir. Bunlar: Ankara’nın başkent seçilmesi, ülke çapında demiryolu ağlarının inşa edilmesi, Anadolu kentlerinde fabrikaların kurulmasıdır.

Ülkenin mekânsal organizasyonuna ilişkin amaçlar;

Ülkeyi ayrı ayrı bölgesel ekonomilerden kurtarıp, iç pazar bütünleşmesinin sağlanması ve ulusal bir ekonominin kurulması,

İç Anadolu’nun gelişmesini sağlayarak bölgeler arası eşitsizliklerin giderilmesidir.

Üçüncü grupta yer alan kent ölçeğindeki amaçlar; Modern, çağdaş, yeni ve örnek bir kentin kurulması, Ankara'da Cumhuriyetin yaratacağı ulusal burjuvazinin yaşam kalıplarının diğer kentlere örnek olacak şekilde geliştirilmesi ve Cumhuriyetin başarılarının Ankara ile simgeleştirilmesidir.

Erken Cumhuriyet Döneminde birçok kentte ikili bir merkez görülmektedir. Bunlardan biri eski konut dokusuyla bütünleşen geleneksel merkez diğeri ise yeni gelişen yönetim işlevleri ve bunlara yönelik hizmetlerin bulunduğu merkezdir.

Hızlı kentleşme ve spekülasyon sonucunda, şehrin planlanan bölümlerindeki toprak değerlerinin aşırı yükselmesine bağlı olarak 1954 yılında ‘kat mülkiyeti’ kurumsallaştırılmıştır. Bu süreçte, tasarımcı ve kullanıcı arasında irtibatı sağlayan küçük girişimci başka bir deyişle yapsatçı, konuta sermayesini yatırmamakla birlikte, sadece aracı konumunda yer almaktadır.

1950-1960 yılları arasında küçük girişimciler, İstanbul'un ulaşım ihtiyacını karşılamaya yönelik olarak ‘dolmuş’ çözümünü bulmuşlar ve “dolmuşlar, kitleleri kent merkezine ulaştırmak bakımından en etkili ulaşım biçimi olmuştur. Bu dönem Göç ve Hızlı Kentleşme Dönemi olarak adlandırılır.

1960’ların başında kent merkezinde, ana caddelerde dönüşüm geçiren, yıkılıp yeniden yapılan veya mevcut binaların giriş katları ve bodrumları perakende satışın yoğunlaştığı pasajlar haline getirilmiştir. 1960-1980 yılları arasını kapsayan bu dönem Planlı kalkınma Dönemi olarak adlandırılmaktadır.

Bilgin, modernleşme sürecinin evrensel olarak yerleşmeler ve imar süreci üzerinde üç temel iz bıraktığını vurgulamaktadır: Bu izlerden birincisi, “modern dünyanın yeni kurumsal örgütlenmesinin ve kamusal yaşamın gereksinimlerini karşılayan yeni kamu yapılarının” inşa edilmesidir. İkinci olarak “insanların, ulaşım araçlarının, pis ve temiz suyun, elektriğin, haber ve bilginin düzenli ve kesintisiz dolaşımını sağlayacak”, genişleyebilme kapasitesine sahip bir dolaşım şebekesinin kurulması gerekmektedir. Bu şebekenin kurulması, yolların, kent-içi ulaşım sistemlerinin, çeşitli altyapı ve üstyapı kanallarının inşasını kapsamaktadır. Üçüncüsü ise modern toplumlarda, geleneksel ikamet ve barınma anlayışını köklü bir biçimde değiştiren konut inşaatlarının gerçekleşmesidir

Ankara’nın başkent seçilme kararında önemli olan Cumhuriyet rejiminin amaçlarını üç grup altında toplamaktadır: Birincil grup amaçlar:

Tanyeli Ankara’nın, gerekli niteliklerin tamamını taşıyan Türkiye’deki ilk kentsel modernleşme projesi olduğunu vurgulamaktadır.

Ülke ekonomisinin dış ticarete yönelik büyüme modeline geçtiği bu dönemde, 1954 ve 1961 yılları arasında Demokrat Parti, genel anlamda devlet yatırımları tarafından gerçekleştirilen tüketim maddelerinin düşen ithalini dengelemeyi amaçlayan ithal ikameci ekonomi politikaları uygulamaya başlamıştır

Tekeli’ye göre, bina yapımındaki inşa kuralları, karmaşık bürokratik yöntemler, bütünsel bina yapımı varsayımı, kente yeni gelenlere konut sağlayamamıştır. Köyden kente göç eden gruplar, kendi imkânlarıyla barınma ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla çoğunlukla hazine toprakları üzerinde gecekondular yapmaya başlamışlardır.

Sonuç olarak 1950’li yıllarda Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle siyasal ve ekonomik dönüşümler yaşanmış, ekonomi politikalarının değişmesiyle, yatırım alanları da farklılaşmıştır.

1961 Anayasası’yla birlikte planlı kalkınma ilkesi kabul edilmiş ve Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) bir anayasal kurum olarak kurulmuştur.

1960’lı yıllarda “devletin gecekondulara karşı olumsuzlukla kayıtsızlık arasında bocalayan tavrı” değişmeye başlamış, gecekondu yapımının yasaklanması ve var olanların yıkılması yönündeki uygulamaların devam etmesinin yanı sıra gecekondu mahallelerinde yaşayan nüfusa yönelik olarak olumlu bir yaklaşım da sergilenmiştir.

1983 ve 1984 yıllarında çıkan yasalarla belediye yönetimi değişmiş ve büyükşehir belediyeleri kurulmuştur. Bu yasalar, belediyelerin kaynaklarının önemli ölçüde artmasını sağlarken kent imar planlarının yapımında ve onayında da belediyeler yetki sahibi olmuşlardır.

1980 yılından itibaren, Türkiye’de yaşamın tüm alanlarını etkileyen siyasi ve ekonomik politikaların uygulandığı bir dönem başlamıştır. Neoliberal politikalar, küreselleşme sürecinde ülkenin dünya pazarıyla bütünleşmesi amacına yönelik yeniden yapılanma gerektirmektedir. Bu nedenle iletişim, ulaşım ve enerji gibi altyapı yatırımlarına öncelik verilmiştir.