KENT SOSYOLOJİSİ

Göç, en basit anlamda, belirli bir hedef doğrultusunda ya da belirli bir hedef olmaksızın herhangi bir yere yönelen coğrafi insan hareketlerdir şeklinde tanımlanabilir.

Hareket burada fizik biliminin bir alt disiplini olan mekaniğe atıfla, iki ilk çağ filozofunun yaklaşımıyla anlaşılmaya çalışılmıştır. Hareketi dolayımsız ve cisme içkin kabul eden yaklaşım Aristoteles’e; hareketi itkiye bağlayan, hareket ve cismin ayrı şeyler olduğunu kabul eden diğer yaklaşım ise Galilei’ye aittir.)

Orhan Hançerlioğlu Toplumbilim Sözlüğü’nde göçü, “Bir yerden başka bir yere gitme” (Hançerlioğlu, 1986:158) olarak tanımlamaktadır. Hançerlioğlu, göçü ortaya çıkaran sebepler üzerinde durmuş, bir olgu olarak göçü tasvir etmiş ve tanımlamasını bu yolla güçlendirmeye çalışmıştır.

Cemal Yalçın Göç Sosyolojisi adlı kitabında göçe dair ortak noktalardan hareketle bir tanım yapmaya çalışmaktadır: “Göç, ekonomik, siyasi, ekolojik veya bireysel nedenlerle, bir yerden başka bir yere yapılan ve kısa, orta veya uzun vadeli geriye dönüş veya sürekli, yerleşim hedefi güden coğrafik, toplumsal ve kültürel bir yer değiştirme hareketidir” (Yalçın, 2004:13).

Thomas Faist’e göre göç, idari olarak farklılık gösteren birimler arasında gerçekleşmektedir.

Castles ve Millere göre çağımızdaki göç olgusunun dört temel eğilim: 1. Göçün Küreselleşmesi, 2. Göçün Hızlanması, 3. Göçün Farklılaşması, 4. Göçün Kadınlaşmasıdır.

Bu çalışmanın değerli olarak nitelenmesinin nedenlerinden bir diğeri de, daha sonra yazılacak olan göç kuramlarına ve modellerine öncülük etmesidir. Çünkü Ravenstein’nın 1885’te yayınlanan bu çalışması göçle ilgili ilk çalışma olma niteliğini taşımaktadır.

Bunlar, 1. Yaşanan yerle ilgili faktörler, 2. Gidilmesi düşünülen yerle ilgili faktörler, 3. İşe karışan engeller, 4. Bireysel faktörlerdir.

İtme Çekme Kuramı: Bu kuramın formülünü ve içeriğini ilk olarak 1966 yılında Everett Lee yazmıştır. Fakat daha sonraki yıllarda bu kurama çeşitli kişiler tarafından katkılar yapılmış ve kuram geliştirilmiştir.

Petersen göç olgusunu beş farklı şekilde tipleştirmiştir: 1. İlkel göçler, 2. Zoraki göçler, 3. Yönlendirilen göçler, 4. Serbest göç, 5. Kitlesel göç.

Göç, en basit anlamda, belirli bir hedef doğrultusunda ya da belirli bir hedef olmaksızın herhangi bir yere yönelen coğrafi insan hareketlerdir şeklinde tanımlanabilir. 

Göç olgusu, tek boyutlu değil, çok boyutlu ve dinamik bir yapı sergiler. Bu yapı nedeniyle göçü anlamak ve anlamlandırmak zorlaşmaktadır. Çünkü göç olgusuna etki eden bütün yapısal faktörler iç içe geçmiş, karmaşık ve girift bir yapı sergilemektedir. 

Göç olgusuna ait sosyolojik bir zorluk, göçü tanımlamada kullanılacak kapsayıcı ortak bir tanım yapmanın zorluğu hatta neredeyse imkânsızlığıdır. Çünkü her bir göç ve göç dalgası, gerek nedenleri gerek içeriği gerekse de gerçekleşme ve yaşanma şekliyle birbirinden farklı ve biriciktir. 

Dışagöç: Bir ülkedeki kimi bireylerin ya da toplumsal kümelerin başka bir ülkeye göç etmeleri. 

Dışagöç: Bir ülkedeki kimi bireylerin ya da toplumsal kümelerin başka bir ülkeye göç etmeleri.

İçegöç: Bir ülkeye başka ülkelerden bireylerin ya da toplumsal kümelerin gelip yerleşmesi.

İçgöç: Bir ülke sınırları içerisinde bireylerin ya da toplumsal kümelerin bir yerden başka bir yere gidip yerleşmeleri”

Ravenstein bu çalışmayla William Farr’ın göç hakkındaki düşüncelerini yanlışlamaya yönelmiştir. Farr, “göçün, hiçbir kesin kanuna bağlı olmaksızın yürüdüğü” (aktaran Corbett, 2005) fikrini savunmaktadır. Bu çerçevede Ravenstein’ın çabası, göç olgusunun genel geçer kanunlarını içermektedir. Ravenstein çalışmasını, 1871 ve 1881 yılı İngiliz nüfus sayımı istatistiklerinin verileri üzerine kurmuş ve bu verilerden hareketle yedi göç kanunu belirlemiştir. Bu çalışmanın değerli olarak nitelenmesinin nedenlerinden bir diğeri de, daha sonra yazılacak olan göç kuramlarına ve modellerine öncülük etmesidir. Çünkü Ravenstein’nın 1885’te yayınlanan bu çalışması göçle ilgili ilk çalışma olma niteliğini taşımaktadır. 

Castles ve Miller çağımızdaki göç olgusunu birden çok faktörden (ekonomik, siyasi, şiddet vb. gibi) etkilenen yeni formlar olduğunu belirtip, yine de bu dağınık görüntünün içerisinden, çağımızdaki göçlerin dört temel eğilimini vurgulamaktadırlar: 

1. Göçün Küreselleşmesi: Çağımızdaki göç olgusuna etkisi olan kaynak sahalar, yani göç veren bölgeler çeşitlenmektedir. Buna bağlı olarak da göç alan ülkeler çok farklı kültürel geçmişe sahip olan göçmenleri almaktadırlar. 

2. Göçün Hızlanması: Günümüzdeki göç hacminin büyümesi beraberinde ülkelerin göç politikalarında değişime neden olmuştur. 

3. Göçün Farklılaşması: Çağımızda göç alan ülkeler sadece bir tip göçmen (örneğin konuk işçi) sorunuyla karşı karşıya değillerdir. Bu ülkeler emek göçü, mülteci, sığınmacı gibi birden fazla göç tipiyle karşı karşıyadırlar. Bu farklılaşma da, göçlerin durdurulması için ulusal ve uluslararası platformlarda mücadeleyi zorlayıcı bir etkendir. 

4. Göçün Kadınlaşması: Geçmişe göre karşılaştırıldığında çağımızda kadınlar, özellikle de emek göçü açısından, çok daha fazla bir şekilde göç eyleminin içerisinde yer almaktadırlar. 

Ravenstein, 1885 ve 1889 yıllarında yayımladığı Göç Kanunları (The Laws of Migration) başlıklı iki makalesinde belirlediği yedi göç kanunu tartışmaya açmıştır. Bu göç kanunları şunlardır:

1. Göç ve mesafe: Göçmenlerin büyük çoğunluğu sadece kısa mesafeli bir yere göç ederler. Bu kısa mesafeli göç, gidilen yerde göç dalgaları yaratan bir etkiye sahiptir. Ortaya çıkan bu göç dalgaları daha fazla göçmeni içine alabilecek olan büyük sanayi ve ticaret merkezlerine doğru yönelme eğilimindedir. Büyük merkezlere doğru yönelen göçün boyutlarını belirleyen de, bu gelişen sanayi kentlerindeki yerli nüfusun yoğunluğudur. Bir diğer ifadeyle, Ravenstein göç edilen merkezlerdeki iş imkânlarının çokluğunun o kentte yaşayan nüfusa oranının, göçün boyutunu belirlediğini ifade etmektedir. 

2. Göç ve basamakları: Sanayileşme ve ticaretin gelişmesiyle birlikte, kentsel bağlamda meydana gelen hızlı ekonomik büyüme, kenti çevreleyen yakın yerlerdeki kişileri hızla kente çekmektedir. Kentin çevresel alanındaki kırsal bölgede meydana gelen seyrelme, uzak bölgelerden gelen göçmenlerce doldurulmaktadır. Uzak bölgelerden gelen göçmenlerin kendi yaşadıkları yerde yarattıkları seyrelme de, o bölgelere daha yakın yerlerden gelenlerle doldurulacaktır. Her bir basamak kente yakınlaştıkça ve kentin avantajları diğer göçmenler tarafından algılandıkça, göç tüm ülkeye yayılacak ve ülkenin her yerinde hissedilecektir. 

Yani Ravenstein’a göre göç olgusunun bir boyutu, basamaklı bir şekilde seyrelen ve boşalan yerlerin yakın bölgelerden gelen göçmenlerce doldurulmasıyla oluşan dalgalardır. Aslında Ravenstein’ın ikinci kanunu, birincisinin destekçisi ya da açıklayıcısı gibi görünmektedir. Çünkü ilk kanunda göç dalgalarının yaratılması ve bu dalgaların nasıl ortaya çıkacağı ve bu göç sisteminin nasıl işleyeceği açıkça görünmemektedir. Ravenstein’nın ortaya koymuş olduğu kısa mesafeli göç olgusu, onun birinci göç tipini oluşturmaktadır. Daha sonraki kanunlarda ikinci göç tipi olarak uzun mesafeli göçlerden bahsedecektir. 

3. Yayılma ve emme süreci: Göç olgusunda yayılma ve emme süreci birbirini destekler konumdadır ve bu süreçler birbiriyle el ele yürümektedirler. Yayılma ve emme sürecini benzer kılan temel nokta, ulaşılmak istenilen amaçtır. Yani yayılma ve emme süreçlerinde bir amaç birlikteliği vardır. Ravenstein’a göre göç, kendi başına amaç olamaz, bireyler sadece göç etmek istedikleri için yer değiştirmezler. Göçmenler için amaç, kentte gelişen ekonomik ve ticari faaliyetin getirisinden pay almaktır. Kentin getirisinden pay alma isteği ya da daha iyi yaşama arzusu, yayılma sürecini desteklemektedir. Yeni ve hızlı bir şekilde gelişmekte olan sanayinin ihtiyaç duyduğu işgücü göçle karşılanmakta ve böylece gelen göç, kentsel sanayi merkezlerince emilmektedir. Ravenstein’ın ortaya koymuş olduğu bu işleyişte görüldüğü gibi, her iki süreç göçle ihtiyaçlarını karşılamakta ve amaç bakımından birliktelik içerisinde hareket etmektedirler. 

4. Göç zincirleri: Ravenstein göçün zamanla zincirleme olarak geliştiğini ve göç alan yerleşim yerlerinin aynı zamanda göç de verdiğini belirtmiştir. Böylece her bir göç dalgası, tetikleyici etki göstererek, bir diğer göç dalgası yaratmaktadır. Çok net bir şekilde görülmektedir ki, Ravenstein için göç, bir bölümüyle zincirleme ve bir kez başladığında ardı ardına devam eden bir süreçtir. 

5. Doğrudan göç: Ravenstein ilk dört kanunda basamaklı ve zincirleme bir göçten bahsetmektedir. Fakat Ravenstein’ın beşinci kanunu doğrudan, uzun mesafeli ve basamaksız bir göç türüdür. Uzun mesafeli göçlerde, göç eden kişiler büyük ticaret, endüstri merkezlerine yönelmekte ve basamaksız şekilde, doğrudan bu kentlere yerleşmeyi tercih etmektedirler. 

Ravenstein ortaya koyduğu ilk beş göç kanunu, temelde iki göç modeli anlatmaktadır. İlk modelde, göç basamaklı bir şekilde, kısa mesafeli ve zincirleme olarak sanayi ve ticaret merkezlerine doğru gerçekleşmekte; ikinci modelde ise göç basamaksız, uzun mesafeli ve dolaysız olarak ticaret ve sanayi merkezlerine yönelmektedir. Bu göç modelleri çerçevesinde ortaya çıkan ortak nokta; göçün ticaretin ve sanayinin geliştiği büyük kentlere doğru olduğudur. 

6. Kır kent yerleşimcileri farkı: Ravenstein’a göre kentte yerleşik olarak yaşayanlar, kırsal kesimde yerleşik olarak yaşayanlardan daha az göç etme eğilimindedirler. Kente yönelen göçler, kentte yaşayan yerleşikleri çok fazla yerinden oynatmamaktadır. Oysaki kırsal kesimden kırsal kesime yapılan göç, kırsalda yaşayan yerleşikleri yerinden oynatma, göç dalgaları ve basamaklı bir göç yaratma eğilimindedir. 

7. Kadın erkek farkı: Ravenstein’ın son göç kanunu cinsiyete aittir. Bu kanuna göre kadınlar, erkeklere oranla daha fazla göç etme eğilimindedirler. Ravenstein 1889 yılında yayınladığı ikinci makalesinde, kadınların iç göçler ve kısa mesafeli göçlerde erkeklerden daha fazla göç eğiliminde olduğunu tekrarlamış ve bir ekleme yapmıştır: Erkekler uzun mesafeli ve yurtdışı göçlere, daha fazla katılmakta ve daha yüksek bir göç eğilimi taşımaktadırlar (Yalçın, 2004:25). 

İtme çekme kuramının temel özelliği göçü, göçmene göre önceleyen bir kuram olmasıdır. 

Merkez çevre kuramı sadece bir göç kuramı değil, dünyada yaşanan sosyal bütünlüğü anlayıp algılamaya çalışan bir kuramdır. 

İlişkiler Ağı (Network) Kuramına göç iki ülke arasında öncül göçmenler aracılığıyla kurulmaktadır. Kurulan bu ağ zaman içerisinde ekonomik ve siyasi ilişkileri kapsayacak kadar karmaşık bir hale dönüşebilir.