KENT SOSYOLOJİSİ

Engels’e göre işçi sınıfının sefalet ve yoksulluğunun nedeni kentler değil kapitalizmdir. Kapitalist üretim tarzı var olduğu sürece konut sorunu ve diğer sorunlar kendini yeniden üretir. Kapitalizm ortadan kalkmadıkça bu sorunlar başka biçimlerde tekrar ortaya çıkacaktır.

Engels’e göre, sermayenin birikim eğilimi, sınıfsal eşitsizliğin kutuplaşması, işçi sınıfının kendini ezilen sınıf görmesi ve burjuvaziye karşı mücadelesi sadece kentlerde olacaktır. Çünkü kırsal yaşamın meslekleri istikrar ve kopuk olduğu için sınıf mücadelesinin nesnel koşullarını içermez.

Weber’in toplum kuramı da kent sosyolojisi bakış açısından ayrı bir kent çözümlemesini içermez. Marx gibi, Weber de ideal kent yaklaşımıyla modern kapitalizmin tarihsel köklerine yönelik bir tespitte bulunur. Kent çözümlemesi iki temel zemine dayanır. Bunlardan biri ekonomik diğeri de politiktir. Bir kentin ekonomik olarak pazar sistemi gibi örgütsel bir yapısının olması gerekir. Bu kent tarımdan farklı olarak ticaret, mal alışverişi gibi iktisadi bir faaliyete sahiptir. Hatta daha ileri giderek ekonomik ölçütlere dayanarak tüketici, üretici ve ticaretle uğraşan kentler ayrımı da yapar ancak ideal bir kentin bu üç faaliyet biçimini kapsadığını düşünür. Politik olarak bir kente yüklediği anlam kısmi siyasi özerklik kavramıdır. Bir yerleşim birimini kent olarak ayırıcı kılan politik unsur bu topluluğun kendine özgü politik ve yönetimsel düzenlemelerinin olmasıdır. Kentleri yönetimsel olarak aristokrat kent ve halk tabakasına ait kent olarak da ayırır.

Weber’e göre, Ortaçağ’ın ideal Batı kentleri, bireycilik, vatandaşlık, yurttaş girişimciler, özerk yönetim, yasa, ussallık özellikleri içerir. Bunlar Batı kentlerinin ayırıcı unsurlarıdır.

Weber’in ideal kent yaklaşımının diğer ayırıcı unsuru bu kentlerin sadece Batı toplumlarına özgü olmasıyla ilgilidir. Ona göre, Batı dışındaki kent toplulukluklarının temeli ise akrabalık ve mülke dayanır oysa Ortaçağ Dönemi Batı kentleri bireylerden oluşan topluluklardır. Kentin bireyleri yurttaşlık yemini ederler ve bireylerin kentli olarak konumu yasal olarak güvence altında alınır.

Metropol kent para ekonomisinin merkezidir. Her şeyin para ile alınıp satılır hale geldiği, ihtiyaçların karşılanmasının paraya dayandığı kent yaşamının temel sorusu şudur: Kaça? Kentte insanların Kim olduğu? Sorusu daha çok Neye sahip? sorusuyla yer değiştirir. Dolayısıyla, kentli bireyin kim olduğu genellikle sahip olduğu maddesel varlıklar ve değerlerle ölçülür. Kent hayatı kıyasıya ve acımasızca yaşanan rekabet ve çıkar temelinde geliştirilen insan ilişkilerine dayanır. “Para sadece herkes için umumi olanla ilgilenir: Alışveriş değerini sorar, bütün niteliği ve bireyselliği şu soruya indirger: Kaça? İnsanlara arası bütün samimi duygusal ilişkiler bireyselliklerinden temelleniyor iken, rasyonel ilişkilerde insan, hesaba, bir sayı gibi, kendi içinde birbirinden farksız bir unsur gibi katılır”

Kentin ayrı bir çalışma nesnesi olarak çözümlenmesi ve sistematik bir kent kuramı oluşturmaya yönelik ilk çabalar Chicago Okuluyla başlar. Okulun 1915-1940 arası kent üzerine gerçekleştirdiği etnografik çalışmalar hem Amerika’da sosyolojinin hem de kent sosyolojisinin bir disiplin olarak ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Chicago okulu kent çalışmaları İnsan Ekolojisi Yaklaşımı olarak isimlendirilmektedir. O yıllarda hızla göç alan Chicago kenti ticaret, finans ve taşımacılık merkezi olarak da önemli bir kentleşme deneyimi yaşar. İnsan ekolojisi yaklaşımı da Chicago’nun kentleşme deneyimi üzerine yapılan araştırmalardan oluşmuştur. Robert Ezra Park’ın 1915 yılında yayınlanan Şehir: Kent ortamında İnsan davranışlarının Araştırılması Üzerine Öneriler makalesi, Ernest Burgess’in Şehrin Büyümesi: Araştırmaya Giriş (1925) çalışması ve Roderich McKenzie’nin kaleme aldığı İnsan Topluluklarının Çalışmasında Ekolojik Yaklaşım (1924) ve Louis Wirth’ün Bir Yaşam Biçimi Olarak Kentlileşme (1938) makalesi Chicago Okulu’nun kent çözümlemesi içeren temel kaynaklardır.

Robert Ezra Park’a göre kent hayatı biyotik ve kültürel olmak üzere iki düzeyde örgütlenmektedir. Kentin topluluk olma hali olan biyotik düzey insanların yaşaması için gerekli olan kentin kıt kaynaklarını ifade etmektedir. Kentin toplum olma hali olarak kültürel düzey, biyotik düzey üzerinde kurulan değer, norm, örf ve âdetler temelinde gelişen bir yapıdır. Kültürel düzey bir mahallede oluşturulan akrabalık ilişki ve örgütleri, topluluğun kendi değer yargılarını, okullarını, cami ve kilise gibi inşa edilen kurumlarını içermektedir.

McKenzie ekolojik bakış açısına göre toplulukları dörde ayırır. İlki, tarımcı, balıkçı, madenci gibi dağıtım sürecinin ilk basamağına denk düşen birincil hizmet topluluklarıdır.

Lefebvre’ye göre, mekân toplumsal bir üründür ve bir mekân “kuramının görevi, mekânsal biçimlerin ve örgütlenmenin nasıl belirli bir üretim tarzının (kapitalizm) ürünü olduklarını ve bunların, sözü edilen üretim tarzına bağlı olduğu hâkimiyet ilişkilerinin yeniden üretilmesine nasıl katkıda bulunduklarını” göstermektir. Yani mekân, içinde yer aldığı üretim ilişkilerinin bir ürünüdür ve üretilmiş bir toplumsal bir ürün olarak bağlı bulunduğu toplumun egemenlik ilişkilerinin de yeniden üretilmesini sağlar.

Castells’in (1971, 1977) kent kuramının temel unsuru kolektif tüketim kavramıdır. Bu kavram onun kuramında, Kapitalist üretim tarzı içinde kentin özgünlüğü nedir? Sorusunun yanıtını içeren çözümleyici bir araçtır. Kolektif tüketim (collective consumption) kavramı bir şeyin birlikte tüketilmesi demek değildir. Castells’in kuramında kolektif tüketim, emeğin yeniden üretimi için gerekli mal ve hizmetlerin devlet tarafından sağlanması anlamına gelmektedir. Emeğin yeniden üretimi kavramı kapitalizmde işgücünün ertesi gün işyerinde çalışmaya hazır hale gelebilmesini ifade eder. Bir işçinin ertesi gün işe gidebilmesi için insani düzeyde fiziksel ve toplumsal ihtiyaçlarını karşılamış, emeğini tazelemiş ve çalışmak için hazır hale gelmesi gerekir. İnsanların yaşaması/çalışabilmesi için gerekli gıda, barınma, ulaşım, dinlenme, sağlık, tatil, eğitim gibi temel ihtiyaçlar (mal ve hizmetler) emeğin yeniden üretim sürecinin temel unsurlarını oluşturmaktadır.

Kent daha geniş toplumsal süreçlerin, yapıların, ilişkilerin yani toplumun çözümlenmesinde önemli bir araçtır. Sosyolojinin klasik düşünürleri Marx, Weber, Durkheim için kent, tarihsel açıdan Batı Avrupa’nın toplumsal değişim sürecinde; -geleneksel toplumdan modern topluma, feodal üretim tarzından kapitalist üretim tarzına, geçişte- toplumu anlamanın, açıklamanın ve değiştirmenin tarihsel bir nesnesidir.

Durkheim’ın ve Simmel’in yaklaşımları Chicago Okulu’nun Weber’in çalışmaları sosyal mekânsal sistem olarak kent yaklaşımı üzerinde etkili olmuştur. Marx ve Engels’in kapitalist üretim ilişkilerini analiz ise 1960’lı yıllardan sonra gelişen yeni kent sosyolojinin kuramsal tartışmalarını şekillendirmiştir.

Kapitalist toplumun oluşmasıyla bu karşıtlık yerini kapitalist üretim ilişkilerinin çelişkilerine bırakmıştır. Kent kapitalist üretim ilişkilerinin gerçekleştiği, işçisi sınıfı ve burjuvası karşıtlığında gerçekleşecek sınıf mücadelesinin alanıdır.

Sanayileşme, üretimin büyük ölçekli ve gelişmiş teknoloji temelinde fabrikalarda gerçekleşmesidir. Sanayi kenti, işgücünün büyük çoğunluğunun sanayi ve hizmet sektörü gibi tarım dışı alanlarda istihdam edildiği alanlardır.

Engels’e göre işçi sınıfının sefalet ve yoksulluğunun nedeni kentler değil kapitalizmdir. Kapitalist üretim tarzı var olduğu sürece konut sorunu ve diğer sorunlar kendini yeniden üretir. Kapitalizm ortadan kalkmadıkça bu sorunlar başka biçimlerde tekrar ortaya çıkacaktır.

Weber’in toplum kuramı da kent sosyolojisi bakış açısından ayrı bir kent çözümlemesini içermez. Marx gibi, Weber de ideal kent yaklaşımıyla modern kapitalizmin tarihsel köklerine yönelik bir tespitte bulunur. Kent çözümlemesi iki temel zemine dayanır. Bunlardan biri ekonomik diğeri de politiktir.

Weber’in yaklaşımında Ortaçağ’ın ideal Batı kentleri, bireycilik, vatandaşlık, yurttaş girişimciler, özerk yönetim, yasa, ussallık gibi özellikleriyle tarihsel olarak önemli kırılma yerleridir. Weber’de Marx gibi Ortaçağ’da feodalizmden kapitalizme geçiş sürecinde kentleri önemli bir koşul olarak görmüştür.

Park’a (2005, 66–72) göre kent hayatı biyotik ve kültürel olmak üzere iki düzeyde örgütlenmektedir. Kentin topluluk olma hali olan biyotik düzey insanların yaşaması için gerekli olan kentin kıt kaynaklarını ifade etmektedir.

McKenzie ekolojik bakış açısına göre toplulukları dörde ayırır. İlki, tarımcı, balıkçı, madenci gibi dağıtım sürecinin ilk basamağına denk düşen birincil hizmet topluluklarıdır. İkincisi ticaret topluluğu olarak isimlendirir. Ticaret topluluklarının büyüklükleri dağıtım işlevlerine göre değişebilir. Üçüncü topluluk sanayi şehridir. Dördüncü toplulukları ise belli bir ekonomiden yoksun, boş zamanı değerlendirme yerleri, siyasi merkezler, eğitim merkezleri, sürgün yerleridir.

Kentlilik, Louis Wirth tarafından kentsel yaşam tarzının kişisellik dışı olması gibi farklı ve ayırıcı özelliklerini anlatmak için kullanılan bir kavramdır.