KENT SOSYOLOJİSİ

Hem liberal hem de radikal çevrelerde, benzer mantıklarla, merkeziyetçi yapının cumhuriyet döneminde de devralınıp, güçlendirilerek sürdürüldüğü, bunun ise yerel yönetimlerin güçlenmesinin önünde dikkate değer bir engel oluşturduğu söylenmektedir.

Osmanlı merkezi yönetimi, kendisini yeterince güçlü görmediğinden yerel güçlerin kullanabileceği yeni bir güç odağı yaratmamak için yerel düzeyde batıdakine benzer yerel yönetim birimlerinin geliştirilmesine izin vermemiştir. Başka bir anlatımla, Osmanlı merkeziyetçiliği kendisini yerele dayatabilecek bir örgütsel yapıyı oluşturacak güçten yoksun, ancak yerel düzeyin kendi temsiliyet yapılarını kurmasını önleyebilecek kadar da güçlü bir yapılanmadır.

1930 yılında çıkarılan 1580 sayılı Belediyeler Yasasına göre nüfusu 2000’in üzerinde olan tüm kentlerde belediyeler kurulmasını zorunlu hale gelir. Günümüzde belediye kurulması için aranan nüfus büyüklüğü 5000’dir.

Çok partili dönemde de belediye başkanlarının merkezi hükümetçe atanmasının gerekçelerini Tekeli  şu şekilde ortaya koyar:

1. Yerel yönetimlerde seçilmiş kişiler yerel siyasal etkilere açık olabilmektedir. Oysa merkezi hükümetçe atanmış memurlar seçilmiş olmadığı için siyasetten etkilenmemekte, tarafsız kalabilmekte ve ulusal çıkarları savunabilmektedir,

2. Belediyeler güçsüzdür, dolayısıyla güçlü teknik kadrolar kuramazlar, merkezi yönetim daha güçlü teknik kadro oluşturabildiği için, teknik bilgiye sahip olmaktan kaynaklanan bir vesayet hakkına sahiptir,

3. Merkezi yönetim ülkenin bütününü yönetmekten dolayı yerel yönetimlerin kavrayamayacağı problemleri kavrama olanağına sahiptir.

Kentsel ikililiğin bir göstergesi olan gecekondular ve enformal sektör sonucunda bir tarafta altyapısız, sosyal donatısız, gecekondular, diğer tarafta imarlı alanlarda, görece yeterli altyapı ve sosyal donatılarıyla imarlı yerleşim alanları vardır. Bu karşıtlık benzer biçimde emek piyasalarında da kendini göstermekte, büyük kentler açık bir ikililiğin yarattığı gerilim ve çelişkiyi her gün biraz daha derinden hissetmektedir. Merkezi yönetim gibi, yerel yönetimler de 1950’li yıllar boyunca bu süreci ya izlemekle yetindiler. Müdahale ettiklerindeyse, müdahaleleri kentin yerleşik kesimi lehine ve göçmen nüfusu aleyhineydi. Gecekondu yıkımları, enformel sektöre yönelik yasaklama ve sınırlamalar 1950 ve 1960’lı yılların yaygın uygulamalarıydı.

Büyük ölçüde orta sınıfların öncülük ettiği “kentsel solculuk” hareketi 1970’li yılların başından itibaren, büyük kentlerde etkin olmaya başlamıştır. Kentsel düzeyde yaratılan eşitsizliklere işaret edip, sosyal adalet isteyen bu hareketlenme diğer sol, partiler içinde de ifade bulmakla birlikte, asıl gelişme olanağını CHP’de bulmuştur. Bu hareketin hedefinde belediyecilik alanı vardır. Kentin yoksul kesimlerinin sözcüsü olan yeni bir belediyecilik deneyiminin öncünün yapılması temel hedeftir

1973’ler sonrasında yeni belediyecilik akımlarının gelişmesi sırasında, belediyelerin merkezi hükümete karşı görev alanını genişlettiği tek sosyal işlev toplu konut girişimleri olmuştur, denilebilir. Gerçekte bu alan 1958 yılından sonra İmar ve İskân Bakanlığının kurulmasıyla, Merkezi Yönetime verilmiştir. Ama merkezi yönetimin bu konuda başarılı olduğunu söylemek olanağı yoktur. Öncülüğünü 1973-1981 döneminde tamamen Belediyelere kaptırmış durumundaydı. 1981 yılında çıkartılan Toplu Konut Yasasıyla merkezi yönetim bu konudaki görev alanına yeniden sahip çıkmaya çalışıyor. Bu durum gerçekte çok öğretici, yerel yönetim ile merkez yönetim arasındaki görev bölüşümünün dinamiğini gösteriyor. Yaratıcı yerel yönetimlerin çalışmalarının, merkezi yönetimi nasıl aşamalar yapmaya zorladığının ilginç bir kanıtı oluyor.

Yeni-Sağ proje, kentleri artık bir ulusal ekonominin ve mekânsal işbölümünün içinde birbirlerini tamamlayan birimler olarak görmemektedir. Küresel bir ekonomi içinde, kentler en fazla yatırımı kendi birimlerine çekmek için yarışmaya zorlanmaktadır. Bu çerçevede, yerel yönetimlerin asli görevi yerel sermaye ile işbirliği içinde dışarıdan gelebilecek sermaye için kendi yerleşimini çekici hale getirmektir. Kuşkusuz, bu durum, 1960 ve 70’li yılların emeğin yeniden üretiminde merkezi rol üstlenen yerel yönetim anlayışından radikal bir kopuşu gerektirmiştir. Böylece, Batı’da yerel yönetimler 1980’li yılların başından itibaren, sermayenin ihtiyaçlarına duyarlı neo-liberal müdahale biçimleri geliştirmeye yönelmişlerdir.

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren devlet içinde ve etrafında birbiriyle belli ölçülerde eklemlenen ikili bir temsiliyet yapısı oluşmuştur. Bir yanda, merkezi düzeyde, büyük sermayenin çıkarlarını temsil eden ve korporatist özellikler gösteren bir temsiliyet biçimi vardır. Diğer tarfta yani yerel düzeyde yerel eşraf ve küçük girişimciler olmak üzere küçük ölçekli, yerel çıkarların temsil edildiği bir temsiliyet yapısı bulunmaktadır.

Bu dönemde, kentsel solculuk ve popülizmin temsilcisi belediye başkanlarının tek mücadele alanı belediye meclisleriyle değildir. Daha şiddetli bir çatışma, bu dönem boyunca kısa aralıklar hariç, sağ partilerce kontrol edilen merkezi yönetimle yaşanmıştır. Ortaya çıkan ideolojik ayrışmanın da etkisiyle, başta büyük kent belediyeleri olmak üzere, belediyeler merkezi yönetimin boyunduruğundan kurtulmanın mücadelesine girişmişlerdir. Yerel yönetimlerin özerkliğine yönelik mücadelelerde belediyeler merkezi yönetimden daha çok mali ve idari özerklik talep ederlerken, diğer yandan kendi kaynaklarını yaratma çabasına yönelmişlerdir. Merkezi yönetimin yarattığı kısıtlama ve engellemelere karşın, bu dönemin belediyeleri daha önce merkezi yönetimin alanı olarak bilinen bir dizi alana da girmeye başladılar. Toplu konut projeleri, sağlık ve eğitim projeleri, metro gibi toplu taşım projeleri, temel tüketim maddelerinin üretimi benzeri projeler, dönemin sol eğilimli belediyelerince gündeme getirilmiş, bunlardan bir kısmı proje olarak kalırken, daha sonraki dönemlere de model oluşturacak bir dizi proje tüm kaynak zorluklarına karşın başlatılıp uygulamaya sokulmuştur.

Yerel yönetimler 1980’li yılların ortasından itibaren metro gibi büyük altyapı projelerine girişirken, bu yatırımlar sadece merkezi yönetimden yapılan kaynak transferi ile gerçekleşmedi. Belediyelerin doğrudan uluslararası para piyasalarından çeşitli yöntemlerle borçlanmaları sıkça rastlanır bir durum haline geldi. Bu tür bir borçlanma stratejisi de 1970’li yılların belediyecilik anlayışından önemli ölçüde ayrışmaktadır. Önceki dönemde, belediyeler daha çok kendi kaynaklarını kullanmaya yönelmişlerdi. Oysa 1980 sonrasında sosyal demokrat belediyeler de dâhil olmak üzere, bütün büyük kent belediyeleri sadece dış kredi kullanmakla kalmamış, aynı zamanda yap-işletdevret türü uygulamalarla uluslararası sermaye tarafından kentsel hizmetlerin sağlanması ve işletim haklarına bu sermayenin ortak edilmesi uygulamalarına yönelmişlerdir. Bu durum sadece metro türü projelerle sınırlı değildir. Antalya örneğinde olduğu gibi, kent suyunun sağlanmasında uluslararası şirketlere imtiyazlar verilmektedir.

Osmanlı’da devletin dışında özerk bir sivil toplumun varlığından söz edebilmek mümkün değildir. Artık değere el koyan aşırı merkezileşmiş devlet yapısı, bir yandan sivil toplumun gelişimini engellerken, diğer yandan yerel güçlerin gelişmesine ve kendisini temsil etmesine ket vurmuştur. Heper (1989:3), bu tür bir anlayışı şöyle özetlemektedir: “Osmanlı-Türk siyasal yapısında, çevre merkezce tamamen boyunduruk altına alınmıştı. Osmanlı klasik çağında (1300-1600) merkez siyasal yapının normlarını, yani adaleti, herkesin yerini yurdunu
belirlemeyi ve kullarını korumayı kendisi belirliyordu. Batı’daki feodalizmin tersine, Osmanlı patrimonyalizminde, yerel güçler yaygın siyasaltopraksal özerkliğe sahip olmadılar. Osmanlı sisteminde özgür şehirler de yoktu.”

1857 yılında İstanbul’da çoğunluğu Hıristiyan olan ticaret burjuvazisinin faaliyetlerinin yoğunlaştığı Beyoğlu ve Galata bölgesinde Batı’dakine benzer bir belediye örgütlenmesinin kurulması batılı devletlerin de desteğini alan ticaret burjuvazisinin dayatmaları sonucu gerçekleşmiştir.

Osmanlı’da devletin dışında özerk bir sivil toplumun varlığından söz edebilmek mümkün değildir. Artık değere el koyan aşırı merkezileşmiş devlet yapısı, bir yandan sivil toplumun gelişimini engellerken, diğer yandan yerel güçlerin gelişmesine ve kendisini temsil etmesine ket vurmuştur. Heper, bu tür bir anlayışı şöyle özetlemektedir: “Osmanlı-Türk siyasal yapısında, çevre merkezce tamamen boyunduruk altına alınmıştı. Osmanlı klasik çağında (1300-1600) merkez siyasal yapının normlarını, yani adaleti, herkesin yerini yurdunu belirlemeyi ve kullarını korumayı kendisi belirliyordu. Batı’daki feodalizmin tersine, Osmanlı patrimonyalizminde, yerel güçler yaygın siyasaltopraksal özerkliğe sahip olmadılar. Osmanlı sisteminde özgür şehirler de yoktu.”

I numaralı maddede verilen bilgi yanlış olduğundan doğru cevap II, III ve IV numaralı maddeleri içeren D seçeneğidir.

Yarı-çevrede yer alan Türkiye için, bu süreç çok daha geç başlamış, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde başlayan merkezileşme çabaları
cumhuriyetin ilanından sonra daha belirgin bir hedef haline gelmiştir. Merkezi yönetimin yerel güçlerle oluşturduğu çoğunlukla kurumsallaşmamış
ittifakların yerine kurumsallaşmış yapıların ikame edilmesi amaçlanmış, 1930 yılında çıkarılan 1580 sayılı Belediyeler Yasası’yla da nüfusu 2000’in
üzerinde olan tüm kentlerde belediyeler kurulması zorunlu hale getirilmiştir.

Belediyelere oldukça geniş görev alanı tanımlayan 1580 sayılı Belediyeler Yasası’na rağmen, yerel yönetimlerin kentsel alana müdahaleleri, çöp
toplama, sınırlı bir ulaşım hizmeti sunma, yol bakım ve onarımı vb. türden dar bir alanı içermiştir. Yapısal olarak ortaya çıkan sınırlama, Türkiye’nin
siyasal dengeleri içinde, kaynakların sanayileşmeye yönlendirilmesinde ve kentsel yatırımların sınırlı tutulmasında yatmaktadır. Kentlere sınırlı kaynak
aktarımının doğrudan bir sonucu yerel yönetimlere de sınırlı kaynak aktarılması olmuştur.

1973’ler sonrasında yeni belediyecilik akımlarının gelişmesi sırasında, belediyelerin merkezi hükümete karşı görev alanını genişlettiği tek sosyal işlev toplu konut girişimleri olmuştur, denilebilir. Gerçekte bu alan 1958 yılından sonra İmar ve İskân Bakanlığının kurulmasıyla, Merkezi Yönetime verilmiştir. Ama merkezi yönetimin bu konuda başarılı olduğunu söylemek olanağı yoktur.

1980 sonrasında yaşanan dönüşüm ve bunu hazırlayan yeniden yapılandırma programının temel hedefi, emeğin yeniden üretimini merkeze alan bir kent
yöneticiliği modelinden sermayenin yeniden üretimine öncelik veren, kent işletmeciliği ve girişimciliği (urban entrepreneurialism) temelli bir kent yönetimi modeline geçişin sağlanmasıydı.

Yerel yönetimler 1980’li yılların ortasından itibaren metro gibi büyük altyapı projelerine girişirken, bu yatırımlar sadece merkezi yönetimden yapılan kaynak transferi ile gerçekleşmedi. Belediyelerin doğrudan uluslararası para piyasalarından çeşitli yöntemlerle borçlanmaları sıkça rastlanır bir durum haline geldi. Bu tür bir borçlanma stratejisi de 1970’li yılların belediyecilik anlayışından
önemli ölçüde ayrışmaktadır. Önceki dönemde, belediyeler daha çok kendi kaynaklarını kullanmaya yönelmişlerdi. Oysa 1980 sonrasında sosyal demokrat belediyeler de dâhil olmak üzere, bütün büyük kent belediyeleri sadece dış kredi kullanmakla kalmamış, aynı zamanda yap-işlet devret türü uygulamalarla
uluslararası sermaye tarafından kentsel hizmetlerin sağlanması ve işletim haklarına bu sermayenin ortak edilmesi uygulamalarına yönelmişlerdir.
Bu durum sadece metro türü projelerle sınırlı değildir. Antalya örneğinde olduğu gibi, kent suyunun sağlanmasında uluslararası şirketlere
imtiyazlar verilmektedir.

Yerelleşme merkezileşme dinamikleri açısından dikkat çekici bir başka gelişme 6360 sayılı Yasa ile yapılan düzenlemeler sonrası yerel yönetimler alanında ortaya çıkan yeni durumdur. 2012 yılında yürürlüğe giren bu yasa ile 2014 Yerel Seçimlerinden itibaren geçerli olmak üzere, büyükşehir sayısı 16’dan 30’a yükseltilmiştir. Yasa gereği büyükşehir sınırı il sınırı haline getirilmiş ve bu illerde İl Özel İdareleri kaldırılmıştır. Aynı çerçevede, bu 30 büyükşehirde tüm köy tüzel kişilikleri vasıflarını yitirip, mahalleye dönüşmüştür. Ayrıca birçok belediye de nüfusları nedeniyle statüsünü yitirmiş ve mahalleye dönüşmüştür.

1980 sonrasında dünyada ve Türkiye’de değişen yerel yönetim uygulamalarının anahtar kavramı “yönetişim”dir. Yönetişim kavramı yerel yönetim sürecinde devletin yanı sıra piyasa ve sivil toplumun yer aldığının bir ifadesidir.