Küresel Kent Kuramları

Küreselleşme, modern toplumun örgütlenme biçimi ulus-devleti ve onun mekân ile olan ilişkisini yeniden tanımlamıştır. Küreselleşme, ülkeler arasındaki fiziksel ve ekonomik sınırları önemsizleştirerek ülkelerin egemenliklerini aşındırırken, kentleri, küresel sistemin temel birimlerinden biri haline getirmektedir.

1. Ulus-Devlet Temelli ve Sınırlı Kent Süreci Görüşü: “Devletleştirilmiş Kent”

2. Radikal Kent Ekonomi Politiği ve Yeni Kent Sosyolojisi Yaklaşımı: “Uluslararası Kapitalist Kent”

3. Küresel Sermaye Temelli Kent Süreci Görüşü: “Küresel Kent”

1960’ların sonları ve 1970’lerin başlarında bu ulus-devlet temelli ve sınırlı kent süreci görüşü, radikal kent yaklaşımının yükselmesi ile işlevsiz hale gelmiştir. Bazı akademisyenler, mesela Lefebvre, Castells ve Harvey, kenti Marksist bakış açısından incelemeye başlamış, modern kentleşme süreçlerinin kapitalist sistemle ilişkili olduğunu savunmuş ve kentlerin bu kapitalist özelliğini analiz etmeye başlamışlardır. Bu yaklaşıma göre günümüz kentleri, özellikle sermaye birikimi ve sınıf çatışmasını da içeren kapitalist üretim tarzı ile bağlantılı olan sosyal süreçlerin mekânsal somutlaştırılmış hallerinden başka bir şey değildir. Kuramcılar sürekli gelişen ve mekânsal olarak durmadan genişleyen kapitalist dünya ekonomisi tarafından mevkisinin belirlendiği kentleri, makro coğrafya bağlamı içinde gömülü olduğunu kabul ederek analiz etmeye başlamışlardır. Dolayısıyla, kentleri şekillendiren uluslararası kapitalist ekonomik süreçlerdir.

Küresel kentlerin otaya çıkmasına ve gelişmesine yönelik iki farklı görüş bulunmaktadır. Bu görüşlerden ilki küresel kentin tarihsel süreç içinde eskiden bu yana devam eden bir oluşum olduğunu savururken, diğeri ise küresel kentin oluşumunu 1970’li yıllara, yani kapitalizmin yeniden yapılanma sürecine dayandırır.

Bunlardan ilki, Ulus-ötesi şirketler tarafından kontrol edilen yeni bir uluslararası iş bölümünün ortaya çıkmasıdır. Diğeri, 2. Dünya Savaşı sonrası dönemde eski endüstrileşmiş dünyada egemen olmuş Fordist-Keynezci teknolojik-kurumsal sistemin krizidir.

Günümüz küresel kent oluşum süreçleri aynı zamanda Fordist sermaye birikiminde meydana gelen değişikliklerle de ilişkilidir. 1970’lerde Fordizme dayalı sermaye birikimi geçerliliğini yitirmeye başlamıştır. Fordist sermaye birikimi rejimi kitle üretimi, kitle tüketimi, ulusal temelli Keynezci talep-yönetim düzenlemeleri, ulusal temelli toplu sözleşmeler ve gelirin yeniden bölüşümünü sağlayan sosyal devlet politikalarına dayanmaktaydı. Fordizm sonrası (Post-Fordizm) küresel sermaye birikimi süreci içinde esnek üretim olgusu orta- ya çıkmıştır.

1. Nüfus yoğun (nüfusun temel karakteristik özelliği, kayda değer bir zenginler topluluğunu bünyesinde barındırmasıdır. Dolayısıyla, bu nüfus dünyadaki lüks tüketim kültürüne ve bu tüketim kültürünün yeniden üretilmesine ev sahipliği yapar).

2. Merkezileşmiş politik güç (büyük hükümet kuruluşları, uluslararası nitelikli ve hükümetler arası organizasyonlara ev sahipliği yapar).

3. Ticaret (hükümetlerle iş yapan birçok şirket, büyük ticari organizasyon, ticaret birlikleri, işveren federasyonları ve endüstri ile ilgili büro merkezlerine ev sahipliği yapar).

4. Finans (merkez bankaları ve diğer büyük bankaların merkezleri, büyük sigorta şirket- lerinin ofislerine ev sahipliği yapar).

5. Taşımacılık (büyük limanları bünyesinde barındıran ve bu limanlarda ürünlerin toplandığı ve bütün dünyaya yeniden dağıtıldığı ihracat alanlarıdır).

6. Hizmet (dünyadaki büyük hastaneler, eğitim kuruluşları, bilim ve teknoloji merkezleri, kültür ve sanat faaliyetleri, büyük kütüphane ve müzeler, ulaşım ve haberleşme ağlarının merkezleri bu kentlerde yoğunlaşmıştır).

Hall’ın dünya kenti kavrayışı, kentlerin birincil olarak ulus-devlet kent sistemleri içinde işleyen merkezler olduğu görüşünü savunan dönemin ürünüdür.

1. Kentin dünya ekonomisi ile bütünleşme düzeyi ve formu, ve emeğin yeni mekansal dağılımı sürecinde kente yüklenen fonksiyonlar, kentin içinde ortaya çıkan yapısal değişikliklerle olmaktadır.

2. Yeni mekânsal organizasyonda, üretim ve pazarın  eklemlenebilmesinde, küresel sermaye anahtar dünya kentlerini düğüm noktaları olarak kullanmaktadır. Böylece dünya kentleri arasında karmaşık mekânsal bir hiyerarşi ortaya çıkmaktadır.

3. Dünya kentlerinin küresel kontrol fonksiyonu direk olarak, bu kentlerin üretim sektörü ve istihdam yapısı ve dinamikleri tarafından yansıtılır.

4. Dünya kentleri uluslararası sermayenin yoğunlaştığı ve biriktiği önemli merkezlerdir.

5. Dünya kentleri iç göçün ve/veya dış göçün yöneldiği önemli çekim merkezleridir.

6. Dünya kentleri, mekânsal ve sınıfsal kutuplaşmalar gibi endüstriyel kapitalizmin ana karşıtlıklarını içinde barındırır.

7. Dünya kentlerinin büyümesi, hükümetin mali kapasitesini aşan sosyal maliyetler yaratmaktadır.

Küresel kent kuramının temelde yapmaya çalıştığı şey, yirminci yüzyılın sonlarında ve yirmi birinci yüzyılın başlarında kapitalizmin dünya genelinde değişen coğrafyalarını analiz etme girişimidir. Bu noktadan hareketle dünya kentleri araştırmasının merkez projesi sadece küresel kapitalizm içinde kentleri yönetim ve kontrol rollerine göre sınıflandırma değil, Friedmann’ın  belirttiği gibi daha büyük ölçüde yeni uluslararası iş bölünmesinin mekânsal organizasyonunu analiz etmektir. Küreselleşen dünyada artık ulusal devletlerin mekânsal ekonomileri değil, şehirler veya büyük çapta kentleşen bölgeler en temel coğrafi birimdir. Bu kentsel bölgeler, onların dünya ekonomisi içine farklı biçimlerde eklemlenmelerine göre, küresel ölçekte hiyerarşik olarak sıralanmışlardır.

Stratejik bölgelerde yer alan kentler komuta ve kontrol merkezleridir.

İki farklı dünya/küresel kent ölçümü vardır: dünya kenti hiyerarşisi ölçümleri ve küresel kent ağı ve bağlanırlığı ölçümleridir.

Küresel kentleri yönetim ve kontrol merkezleri haline dönüştürme mekân- özgül politik stratejiler ve mekân-özgül kurumsal yollar aracılığı ile sağlanmıştır.

Batı Asya ve Kuzey Afrika kent- lerine odaklanmış ve 29 kenti değerlendirmiştir. Ancak bunlardan ön plana çıkan 12’si üzerinde yoğunlaşmıştır. Bölge kentlerinin önde gelen 315 kent arasında küresel kent sıralamasındaki yeri ve “küresel ağ bağlanırlığı” aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Görüldüğü gibi bölgede büyük bir küresel kent bulunmamaktadır. En yüksek sıralamaya sahip olan kent 35’inci olarak İstanbul’dur. Bir sonraki kent ise 54’üncü olarak Dubai’dir ve bir sonraki kent de 59’uncu olarak Kahire dir. Dolayısıyla, bölge kentlerinden ilk 50 arasında yer alanlarının sayısı 1 ve ilk 100 arasında yer alabilen kentlerin sayısı ise 8’dir. Tabloda İstanbul dünya kentleri arasında 35’inci, Batı Asya ve Kuzey Afrika ülkeleri arasında 1’inci sırada iken, Ankara dünya kentleri arasında listede 273. olarak ve Batı Asya ve Kuzey Afrika ülkeleri arasında 22’inci olarak yer almıştır.

1. Anadili/yerli (Vernacular): Günlük hayatın meydanları

2. Peyzaj (Lanscape) sermaye ve devlet kurumları tarafından egemen olunan gücün mekânları

Küresel kent ağı modeli, bütün kentlerin ağlar üzerinde birer düğüm (node) noktası olduklarını, daha da önemlisi kentler arasında hiyerarşik bir yapıdan çok yatay ve bağımlılık ilişkilerinin var olduğunu savunmaktadır.

1. Dünya kentleri hizmet sektörlerinin merkezleridir. Bu anlamda Sassen ile hemfikirdir.

2. Aynı zamanda küresel düzlemde işleyen ağları birbirine bağlayan birer düğüm noktalarıdır.

1. Bu kentler, dünya ekonomisinin yeni örgütlenmesi içinde çok yoğun komuta merkezleri haline gelmişlerdir.

2. Finans ve uzmanlaşmış hizmet şirketleri için kilit yerleşimler olmuşlardır.

3. Önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimini de içeren üretim merkezleridir.

4. Üretilen ürünlerin ve yeniliklerin piyasalarıdır. 

Cohen’in çalışması Amerika Birleşik Devletleri’nde küresel kentler araştırmalarına başlangıç noktasını oluşturmuş ve bu alanda diğer araştırmacıların sıklıkla referans verdiği temel kay- naklardan biri haline gelmiştir. Cohen büyük kapitalist şirketlerin örgütsel yapısı ve küresel kent sisteminin değişen konfigürasyonu arasındaki bağlantıları tanımlayarak bu bağlantıların varlığına ışık tutmuştur.

a. Çokuluslu şirketlerin genel merkezlerinin hangi şehirde olduğu

b. Uluslararası bankacılık
c. Stratejik şirket hizmetleri