Kent Kuramları

Toplumbilimsel açıdan kent, “toplumsal açıdan bir örnek olmayan insanların göreli olarak geniş bir alanda, yoğun bir biçimde ve sürekli olarak birlikte bir yere yerleşmiş bulunması biçiminde tanımlanabilir.

Kentleşme, “sanayileşmeye ve ekonomik gelişmeye koşut olarak kent sayısının artması ve bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu doğuran, toplum yapısında, artan oranda örgütleşme, işbölümü ve uzmanlaşma yaratan, insanların davranış ve ilişki- lerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir nüfus birikim sürecidir”.

Kentlileşme ise kent kültürüne ait değer, davranış ve tutumların benimsenmesi olarak tanımlanabilir. Uzmanlaşmanın geliştiği kent ortamında çeşitlenmiş nüfus ki- şisel olmayan ilişkiler geliştirir. Modern toplumda kentli bireysel ve akılcı davranışlar içine girer.

Birincisi, kent daha geniş toplumsal süreçlerin, yapıların, ilişkilerin yani toplumun çözümlenmesinde önemli bir araçtır. Sosyolojinin klasik düşünürleri Marx, Weber, Durkheim için kent, tarihsel açıdan Batı Avrupa’nın toplumsal değişim sürecinde; geleneksel toplumdan modern topluma, feodal üretim tarzından kapitalist üretim tarzına, geçişte toplumu anlamanın, açıklamanın ve değiştirmenin tarihsel bir nesnesidir.

Marx’ın çalışmalarında kent meselesi kent kır karşıtlığı ve kapitalizmin gelişmesi kapsamında tarihsel bir süreç içinde ele alınmaktadır.

Marx’a göre, kent, üzerinde kapitalist üretim ilişkilerinin gerçekleştiği işçisi sınıfı ve burjuvası karşıtlığında gerçekleşecek sınıf eksenli bir mücadele alanıdır.

Sanayileşme, üretimin büyük ölçekli ve gelişmiş teknoloji temelinde fabrikalarda gerçekleşmesidir. Sanayi kenti, işgücünün büyük çoğunluğunun sanayi ve hizmet sektörü gibi tarım dışı alanlarda istihdam edildiği alanlardır.

Weber’in toplum kuramı da kent sosyolojisi bakış açısından ayrı bir kent çözümlemesini içermez. Marx gibi, Weber de ideal kent yaklaşımıyla modern kapitalizmin tarihsel köklerine yönelik bir tespitte bulunur. Kent çözümlemesi iki temel zemine dayanır. Bunlardan biri ekonomik diğeri de politiktir. Bir kentin ekonomik olarak pazar sistemi gibi örgütsel bir yapısının olması gerekir. Bu kent tarımdan farklı olarak ticaret, mal alışverişi gibi iktisadi bir faaliyete sahiptir. Hatta daha ileri giderek ekonomik ölçütlere dayanarak tüketici, üretici ve ticaretle uğraşan kentler ayrımı da yapar ancak ideal bir kentin bu üç faaliyet biçimini kapsadığını düşünür. Politik olarak bir kente yüklediği anlam kısmi siyasi özerklik kavramıdır. Bir yerleşim birimini kent olarak ayırıcı kılan politik unsur bu topluluğun kendine özgü politik ve yönetimsel düzenlemelerinin olmasıdır. Kentleri yönetimsel olarak aristokrat kent ve halk tabakasına ait kent olarak da ayırır.

Weber’in yaklaşımında Ortaçağ’ın ideal Batı kentleri, bireycilik, vatandaşlık, yurttaş girişimciler, özerk yönetim, yasa, ussallık gibi özellikleriyle tarihsel olarak önemli kırılma yerleridir.

Metropol kent, nüfusun yoğun olduğu ekonomik, toplumsal ve kültürel çeşitliliğin, farklılaşmanın ve gelişmiş işbölümünün olduğu mekânlardır. Simmel kenti modern yaşamın en azından bazı özelliklerinin kaynağı olarak görür.

Metropol kentin kalabalığı, çeşitliliği, günlük yaşamın karmaşası içinde birey, dışarıdan sürekli uyarıcılar almaktadır. İnsan zihninin kentteki tüm uyarıcılara anında tepki vermesi imkânsız olduğu için dışsal uyarıcıları süzgeçten geçirerek sadece bir kısmına cevap verir. Oysa kır hayatında bireyin yaşamı ve zihni, psikolojik hayatı ve duyguları, daha alışılmış, daha yavaş, daha düzenli akar ve işler. Birey, köy ve kasaba hayatının sade, yalın ve doğayla iç içe geçmiş günlük hayatı içinde yaşamı daha derinden hisseder. Kırda insanın gündelik hayatında duyguları ön plandadır ve çoğu kez yüreğiyle hareket eder. Kentli birey yoğun dışsal uyarıcı altında duyguları, yüreğiyle değil tersine akıl ile hareket eder. Akıl, kentin farklılaşmış ekonomik ve sosyal yaşamına, çalışma hayatının temposuna, sokakların akan trafiğine, kalabalığına ve baskıcı yönüne karşı bireyin kendini korudu adeta güçlü bir kalkana dönüşmektedir.

Kent ekolojisi, kent yaşamına ilişkin, bit- kiler ve hayvanların fiziksel çevreye uyum göstermeleri benzetmesine dayanan bir yaklaşımdır.

Robert Ezra Park (1864-1944) İnsan Ekolojisi Yaklaşım ekolünün ilk kurucudur. Chicago kentinin hızla büyüdüğü o yıllarda Chicago’nun kentsel büyüme şekli ve şehrin çeşitli bölgelerinde bulunan farklı alt kültürlerin gelişimi Park’ın ilgisini çekmiştir.

Park’a göre, Kentin topluluk olma hali olan biyotik düzey insanların yaşaması için gerekli olan kentin kıt kaynaklarını, toplum olma hali olarak kültürel düzey ise toplumun değer, norm, örf ve âdetlerini içerir. Toplumsal denge ve bütünleşme arayışı bu iki düzeyin birlikteliğidir.

McKenzie ekolojik bakış açısına göre toplulukları dörde ayırır. İlki, tarımcı, balıkçı, madenci gibi dağıtım sürecinin ilk basamağına denk düşen birincil hizmet topluluklarıdır. İkincisi ticaret topluluğu olarak isimlendirir. Bu topluluk birincil olanlardan ürünü alır ve daha geniş pazarlara ve/ veya diğer pazarlardan gelen ürünleri de birincil hizmet topluluklarına dağıtır.

İlk olarak kentin genişlemesini yayılma, ardıllık ve yoğunlaşma üzerinden tanımlar. Ona göre, şehir ve bölge planları şehrin büyümesini fiziki açıdan ele alırlar. Örneğin, konutların, parkların, bulvarların, caddelerin genişletilmesi, kent merkezlerinin kurulması gibi plan ve uygulamalar kentin gelecekteki fiziki gelişimini kontrol altına alma ihtiyacıyla ilgilidir. Oysa Burgess’a göre kentin yayılmasını bir süreç olarak ele alan bir inceleme yoktur.

Yeni kent sosyolojisi, kentleşmeyi sermaye birikim süreçleri temelinde analiz eden bir yaklaşımdır.

Bu yeni kuramsal tartışmaların içeriği ve kapsamı oldukça çeşitlidir. Bu çeşitliliği temsil eden Henry Lefebvre, Manuel Castells ve David Harvey, Marx’ın kapitalist toplum kuramını yeni gelişen ekonomik, toplumsal ve politik dinamiklere dayanarak kentsel meseleler açısından yeniden yorumlamışlardır.

Castells’in kenti kolektif tüketim mekânları olarak kavramsallaştırması buraya dayanır. Konut, altyapı, ulaşım, eğitim, sağlık, alışveriş, dinlenme gibi emeğin yeniden üretim sürecinin unsurları kentlerin ortak tüketim unsurları devletin müdahalesiyle çözülmektedir.

Kentsellik kendi dinamikleri olan ayrı bir yapıya sahiptir ayrı bir varlık gibi düşünülebilir. Ama bu dinamikler diğer yapılarla olan çelişkiler ve etkileşimlerle yatışır. Kentselliğin şu anda sanayi toplumuna egemen olduğunu söylemek, dönüşüm sürecindeki bir yapı olarak kentsellikle, eski sanayi toplumunun iç dinamikleri arasındaki çelişkilerin, birincinin lehine çözüldüğü anlamına gelir.