KENT SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 18

Çeşitli dönemlerde isim ve kapsamları değişmekle birlikte genel olarak Osmanlı idari bölümlemesi eyalet, sancak, kaza, nahiye ve köylerden oluşmaktadır.

Kaza yani şehir kelimesinin kadılıktan kalma bir kullanım olduğunu akılda tutarak bu kazalara ait bugün elimizde Şeriyye Sicilleri denilen ve kadıların tuttuğu yirmi binden fazla defter bulunmaktadır.

Birçok sömürge şehrinde, sömürge öncesi kurulu olan yerleşim alanları ve yapılı çevre kendi haline terkedilip sömürgeci devletlerce yeni ikamet alanları ve ithal mimari tarzlar oluşturulmuştur. Sonuçta da eski Rabat, yeni Rabat; eski Kahire yeni Kahire ya da Yeni Delhi ve Kalküta gibi yepyeni şehirler ortaya çıkmış ve bir anlamda yerel, geleneksel unsurlar yok olmaya terkedilmiştir.

Getto denilen sadece bir grubun yaşadığı bölgeler Osmanlı kentlerinde yoktur. Avrupa şehirlerinin pek çoğunda örneğin Yahudiler’in yaşadığı “getto” bölgeleri vardır.

Külliye esas olarak yeni kurulacak bir yerleşim bölgesinde ihtiyaç duyulabilecek alt ve üstyapı hizmetlerinin neredeyse tamamını karşılayacak şekilde bir işleve sahiptir. Bir külliye içerisinde, ibadethaneler, eğitim kurumları, yeme-içme alanları, sağlık birimleri, konaklama mekânları, mezarlıklar, hamamlar, çarşılar, su kaynakları ve yollar gibi pek çok birim ve altyapı hizmeti bir araya getirilerek bir yerleşim bölgesinin ihtiyacı olan unsurlar sağlanmış olmaktadır.

Sufîlik çerçevesindeki toplumsal gerçekliğin şehirdeki mekânsal karşılığı zaviye, dergâh, âsitâne, hankah ya da tekkelerdi. Çeşitli tarikatlara mensup bu tür mekânlar mizaç ve meşreplerine göre şehirdeki insanları kendilerine çeker; buralarda hem tarikatın zikir ve virdleri yapılır hem de bu mekânlar aç ve açıkta kalan insanlara bir barınak olurdu.

Kethüdalar esnaf örgütlerini idare ederlerdi. Subaşı ve benzeri statüdeki görevliler asayişi, eminler-muhtesipler iktisadi-mali işleri, imamlar ve diğer din görevlileri mahalleleri ve cemaatleri, mütevelliler vakıfları sevk ve idare ederlerdi.

Osmanlı şehir kurma uygulamalarından biri olarak şehirlerin imarı, ihyası, âbat edilmesi, nüfuslandırılması, huzur ve güvenliğinin temini ve iaşesinin (gıda) temini gibi şehircilik ve şehirleşme faaliyetlerine şenlendirme denir. Doğru cevap B'dir.

Güven ortamı ile fethin ilk aşaması tamamlandıktan sonra ikinci aşama olarak yerel âdetlerin ve demografik bilgilerin öğrenilmesine tahrir denir. Doğru cevap A'dır.

Osmanlı idari bölümlemesi eyalet, sancak, kaza, nahiye ve köylerden oluşmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı idari bölümlenmesinde hangi idareciler esnaf örgütlerini kethüdalar sevk ve idare ederlerdi. Doğru cevap C'dir.

Getto denilen sadece bir grubun yaşadığı bölgeler Osmanlı kentlerinde yoktur. Avrupa şehirlerinin pek çoğunda örneğin Yahudiler’in yaşadığı “getto” bölgeleri vardır. Doğru cevap D'dir.

Külliyeler,  esas olarak yeni kurulacak bir yerleşim bölgesinde ihtiyaç duyulabilecek alt ve üstyapı hizmetlerinin neredeyse tamamını karşılayacak şekilde bir işleve sahiptir. Bir külliye, içerisinde ibadethaneler, eğitim kurumları, yeme-içme alanları, sağlık birimleri, misafirhaneler, hamamlar, çarşılar, su kaynakları ve mezarlıklar gibi pek çok sosyal donatı alanının bir araya geldiği yerleşim birimidir. Doğru cevap C'dir. 

Bedesten ya da Bezzâzistan kıymetli madeni ve tekstil ürünlerinin alınıp satıldığı, şehirdeki sayısı bir ya da ikiyi geçmeyen, mimari biçimleri hanlardan oldukça farklı üstü açık olmayan kârgir, korunaklı ve güvenli mekânlardır. Şehirdeki merkezi iş alanının odağıdır. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı kentlerinde işleyişi sağlayan esas kurumlar; vakıflar, tekkeler, medreseler ve loncalardır. Külliyeler ise, bir kurum değil, pek çok sosyal donatı alanının bir araya geldiği yerleşim birimidir. Doğru cevap C'dir. 

Osmanlı şehir hayatının önemli bir kurumsal parçası da o şehirdeki entelektüel niteliğin ve faaliyetlerin artmasına yönelik kurumların kurulmasıdır. İznik şehrinin fethinden hemen sonra kurulan ilk Osmanlı medresesi (Orhaniye Medresesi, 1331) ve sonra Bursa, Edirne ve diğer fethedilen şehirlerde külliyeler içerisine dâhil edilen ilim mekânları bunun tarihsel örnekleridir. Doğru cevap A'dır. 

İbadet ve barınma yerinin ötesinde üçüncü bir işlev olarak tekkeler, şehirlerin sanat merkezleridir. Ayrıca tekkeler, şeyhin ve ailesinin haremliği, dervişlerin selamlığı, yeme içme için taamlık ve ibadet-zikr için çilehane, semahane, pişkadem ve dedegan, türbeler ve hazire/mezarlık gibi kısımlardan oluşmaktaydı. Doğru cevap E'dir. 

Şehirlerin imar sürecini ifade etmek için bu kaynaklarda şenlendirme terimi kullanılmaktadır. Bu kavram, Osmanlıların şehir kurma pratiğini adlandırmak için çok uygun gözükmektedir: Şenlendirme: Şehirlerin imarı, ihyası (canlandırma), âbâd edilmesi, nüfus iskan edilmesi, huzur ve güvenliğinin sağlanması ve iaşesinin (gıda) temini gibi şehircilik ve şehirleşme faaliyetlerinin tümünü birden ifade etmek için kullanılan “şenlendirme” kelimesi bu bölümün çerçeve kavramı olarak tercih edilmiştir.

Güven ortamı ile fethin ilk aşaması tamamlandıktan sonra ikinci aşama olarak yerel âdetlerin ve demografik bilgilerin öğrenilmesine (tahrirler) ve buna göre kuralların konulmasına yönelik “sancak/ şehir kanunnameleri”nin hazırlanmasına geçilmiştir. Dolayısıyla Osmanlılarda her şehrin kendine özgü, yerel şartları dikkate alan kanunları vardır. Böyle bir tespit şüphesiz bir şehrin önceki halini bilerek yeni halinde bir süreklilik sağlama niyetinin de göstergesidir. Bir anlamda bu yöntem, geçmiş kültür ve geleneklerin öğrenilmesi ve yaşatılması sonucunu da doğurmuştur.

Hukuk ve kanunun şehir hayatındaki birinci işlevi düzeni sağlamak olsa da kanunun oluşum süreci de şehir hayatı için başlı başına önemlidir. Şehirdeki örf, adet, kabul ve retlerden oluşan kamusal eylem ve söylemlerin bir kanunun oluşmasındaki zemin olduğu düşünülürse  o zaman zor/mecburiyet ifade eden devlet destekli bir kanunun oluşmasına kadarki süreçte yapılacak tespitler bizlere fetih öncesi ve fetih sonrası şehir hayatı ve bunun süreklilik unsurları hususunda fikirler verecektir. Ayrıca hukuk ve kanunlar oluştuktan sonra da mahremiyet, mülkiyet, aile, ceza ve muâmelât ile ilgili şehir için öngörülen düzenin sosyal boyutları ve bunun değişimini takip etmek mümkün olabilecektir. Bu sebeple Osmanlılar ilk kanunnamelerden sonra mükerrer kanunlar yapmışlar ve böylece hem şehrin tarihsel bağlamlarını hem de dönemin hukukî uygulamalarını dikkate alarak güncellemelere gitmişlerdir. Osmanlı şehirlerindeki düzeni sağlayıcı hukuki altyapı bu şekilde canlı ve güncel tutulmuştur.

Şenlendirme Şehirlerin imarı, ihyası, âbat edilmesi, nüfuslandırılması, huzur ve güvenliğinin temini ve iaşesinin (gıda) temini gibi şehircilik ve şehirleşme faaliyetlerine denir.

Tüm unsurlarıyla birlikte nüfusun ve ayrıca mülklerin tespitine yönelik de sayımlar (tapu tahrirleri) yapılmış böylece bir taraftan şehrin fetihten sonraki hali her açıdan tasvir edilirken diğer taraftan bundan sonra o şehirde nasıl bir şenlendirmeye ihtiyaç olduğu da tespit edilmiştir. Ayrıntılı tahrir defterleri bizlere o şehrin nüfus yapısı (hane sayısı, etnik-dini durum, cinsiyet gibi), topografik/yerleşim durumu (mahalle-köy sayıları ve büyüklükleri, mimari eserler), sosyal yapısı (kişilerin unvanları-sıfatları), iktisadi durumu (vergi çeşit ve miktarları, ürün/ üretim çeşit ve miktarları, meslekler, servet dağılımı) gibi konular hakkında bilgiler verir. Bugün elimizde olan dört bin civarındaki tahrir defteri ile neredeyse tüm Osmanlı kazaları ile ilgili bilgiler takip edilebilmektedir. Kanunnamelerdeki güncellemeler gibi bir şehrin temel bilgileri için yapılan sayımlar ve kayıtlar da belirli aralıklarla güncellenmektedir. Bazen tahrir, bazen avârız, bazen cizye ve bazen de nüfus defterleri ve temettuat sayımları gibi adlandırmalarla şehirler ve köylerin nüfus, mülkiyet, üretim ve vergi verileri toplanmıştır. Böylece şehirlerde ve köylerinde meydana gelen her türlü değişim takip edilmiş ve buna göre şehirlerin kapasiteleri ve yükümlülükleri de gözden geçirilmiştir.