KELAM'A GİRİŞ

İbn Küllâb’ın, tamamını Mu‘tezile’yi red amacıyla yazdığı anlaşılan Kitâbü’s-sıfât, Kitâbü halki’l-ef’âl ve Kitâbü’r-red ale’l-Mu‘tezile isimli eserleri ile Kalânisî’nin yine Mu‘tezile’ye karşı yazdığı eserlerinin hiçbiri günümüze gelmemiştir.

Sahih bir Allah ve din tasavvurunun oluşmasına faydası olmadığı düşünülen klasik tartışmalara eserlerde yer verilmemiştir.

Müteahhirîn kelâm döneminin ilk önemli ismi olan Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) Makâsıdü’l-felâsife’de İslâm felsefecilerinin görüşlerini tarafsız biçimde ortaya koyduktan sonra, Tehâfütü’l-felâsife’sinde bu görüşlerin kapsamlı eleştirisine yer verir. Yaşadığı dönemde hem dinî hem de siyasî açıdan ciddi bir tehdit unsuru hâline gelen Bâtınîler’e karşı yazdığı Fedâihu’l-Bâtıniyye de reddiye türü eserlerin örneklerindendir. Öte yandan o, karşı çıktığı fikir akımlarını ele alıp görüşlerinin geçersizliğini ispatladıktan sonra, Ehl-i sünnet düşüncesinin de ortaya konulması gerektiği kanaatindedir ve bu sebeple kelâm ilmine dair özgün eserler de ortaya koymuştur. Bunlar arasında el-İktisâd fi’l-i’tikâd isimli eseri, İhyâü ulûmi’d-dîn’in bir bölümünü teşkil eden Kavâidü’l-akâid’e göre kelâm metodunun daha yoğun tatbik edildiği bir örnektir. Esmâ-i hüsnâ ve buna ilişkin meseleleri ele aldığı el-Maksadü’l-esnâ, bu konuda sonraki dönemlerde yazılan eserler üzerinde etkili olmuştur. el-Hikme fî mahlûkâtillâh’ta insanın ve âlemdeki diğer varlıkların yaratılışındaki hikmetlerden bahisle Allah’ın varlığı ve birliği konusunu işlemektedir. Gazzâlî’nin İlcâmü’l-avâm an ilmi’l-kelâm isimli eserinde kelâm ilminin halk için faydalı olmadığını, bu ilimle ancak belli bir entelektüel seviyeye sahip olanların ilgilenmesi gerektiğini savunması, Selef ’in yaklaşım tarzının haklılığı ve özellikle halkın Selef inancının ilkelerini takip etmesi gerekliliği üzerinde durması ilgi çekicidir.

Müteahhirîn kelâm döneminin ilk önemli ismi olan Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) bir kısım eserleri muhalif görüşlere reddiye mahiyetindedir. O, Makâsıdü’l-felâsife’de İslâm felsefecilerinin görüşlerini tarafsız biçimde ortaya koyduktan sonra, Tehâfütü’l-felâsife’sinde bu görüşlerin kapsamlı eleştirisine yer verir. Yaşadığı dönemde hem dinî hem de siyasî açıdan ciddi bir tehdit unsuru hâline gelen Bâtınîler’e karşı yazdığı Fedâihu’l-Bâtıniyye de reddiye türü eserlerin örneklerindendir. Öte yandan o, karşı çıktığı fikir akımlarını ele alıp görüşlerinin geçersizliğini ispatladıktan sonra, Ehl-i sünnet düşüncesinin de ortaya konulması gerektiği kanaatindedir ve bu sebeple kelâm ilmine dair özgün eserler de ortaya koymuştur. Bunlar arasında el-İktisâd fi’l-i’tikâd isimli eseri, İhyâü ulûmi’d-dîn’in bir bölümünü teşkil eden Kavâidü’l-akâid’e göre kelâm metodunun daha yoğun tatbik edildiği bir örnektir. Esmâ-i hüsnâ ve buna ilişkin meseleleri ele aldığı el-Maksadü’l-esnâ, bu konuda sonraki dönemlerde yazılan eserler üzerinde etkili olmuştur. el-Hikme fî mahlûkâtillâh’ta insanın ve âlemdeki diğer varlıkların yaratılışındaki hikmetlerden bahisle Allah’ın varlığı ve birliği konusunu işlemektedirGazzâlî’nin İlcâmü’l-avâm an ilmi’l-kelâm isimli eserinde kelâm ilminin halk için faydalı olmadığını, bu ilimle ancak belli bir entelektüel seviyeye sahip olanların ilgilenmesi gerektiğini savunması, Selef ’in yaklaşım tarzının haklılığı ve özellikle halkın Selef inancının ilkelerini takip etmesi gerekliliği üzerinde durması ilgi çekicidir. Cevap A şıkkıdır.

Gazzâlî’nin başlattığı ve felsefî konulara kelâm ilminde daha çok yer verme, hem üslup hem de terminoloji açısından kelâmın felsefeleşmesi diye ifade edilebilecek yaklaşım, kendisinden sonra gelen Şehristânî (ö. 548/1153) tarafından devam ettirilmiştir. Onun Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm’ı klasik Sünnî kelâmın hemen bütün konularını Eş‘arî bakış açısı ile ele almakla birlikte, pek çok felsefî meseleye ve delile de yer verilmiştir.
Öte yandan Musâraatü’l-felâsife’de özellikle İbn Sînâ’nın kelâmî konulara dair görüşlerini eleştirir. el-Milel ve’n-nihal isimli eseri ise mezhepler tarihinin temel kaynaklarındandır. Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) tam anlamıyla felsefî kelâmı başlatan isim olarak kabul edilir. Onun en hacimli kelâm eseri olan el-Metâlibü’l-âliye ve bunun muhtasar şekli kabul edilebilecek el-Muhassal, felsefî konuların kelâm çerçevesine dâhil edilmesinin önemli örneklerini teşkil eder. Râzî, Kitâbü’l-erbaîn’de kelâm ilminin ana konularını yine aynı yaklaşımla ele alır. Onun kelâma dair diğer önemli eserleri Meâlimü usûli’ddîn, Esâsü’t-takdîs, Levâmiu’l-beyyinât, İsmetü’l-enbiyâ ve Nihâyetü’l-ukûl’dür. İ’tikâdâtü fıraki’l-müslimîn ve’l-üşrikîn’de ise belli başlı İslâmî mezheplerle İslâm dışı din ve görüşlere dair bilgiler verir. Cevap C şıkkıdır.

Şerh ve derlemecilik döneminin en klasik örneklerinden Şerhu’l-Makâsıd ve Şerhu’lMevâkıf’ın birbirinin hemen hemen aynı olan içerik ve konu dağılımları şu şekildedir:
1. bölüm: İlkeler (Kelâm ilminin tanımı, konusu, gayesi, bilgi konusu, nazar ve delil konuları).
2. bölüm: Genel meseleler (Varlık ve yokluk, mahiyet, varlık ve mahiyete ilişkin konular, zorunluluk-imkânsızlık ve imkân, kıdem-hudûs, birlik-çokluk, illet-ma’lûl).
3. bölüm: Arazlar (Arazlara ilişkin genel meseleler ve arazların türleri).
4. bölüm: Cevherler (Cevherlerin tanımı ve kısımları, cisimler, nefis ve akıl gibi maddî olmayan varlıklar).
5. bölüm: İlâhiyyât bahisleri (Allah’ın zatı, tenzihî sıfatlar, sübûtî sıfatlar, ru’yetullah, fiilî sıfatlar, esmâ-i hüsnâ).
6. bölüm: Sem’iyyât bahisleri (Nübüvvet, ahiret ve hâlleri, isimler ve hükümler, yani iman, İslâm ve küfür terimleri ve bunlara ilişkin hükümler, imamet).

Cevap D şıkkıdır.

Yeni dönem kelâm düşüncesinin Mısır’daki temsilcisi Muhammed Abduh (1849-1905), Selefî düşünceye daha yakın durmasıyla çağdaşlarından ayrılır. O, en önemli eseri olan Risâletü’t-tevhîd’in giriş kısmında, o dönemde alışılageldiği üzere, geçmiş kelâm kitaplarının yapı ve muhteva itibariyle kendi çağına ve muhataplarına uygun olmadığını ifade eder. Özellikle müteahhirîn kelâmcılarının gereğinden fazla felsefî bahislere dalmış olmalarını eleştirir, mezhepler arasındaki kelâmî ihtilaflar ve teorik tartışmalarla ilgilenmenin gereksizliğine vurgu yapar. Bu bağlamda, eserini Selef itikadı üzere ve ihtilafları göz ardı edecek tarzda telif ettiğini dile getirir. Aynı dönemde Hint alt-kıtasında Mevlânâ Şiblî Nu’mânî’nin (1857-1914) Urduca kaleme aldığı eseri el-Kelâm, klasik kelâm eserlerindeki bazı felsefî bahisleri dışarıda bırakması, özellikle ulûhiyet ve peygamberliğe dair konular üzerinde ayrıntılı biçimde durması ve bazı sosyal içerikli meseleleri İslâm’a yöneltilen eleştirileri cevaplama amacıyla kapsamına alması gibi yönleriyle dönemin kelâm eserlerinin metot ve muhteva özelliklerini gözler önüne serer. el-Kelâm’ın içeriği şu şekildedir:

Giriş: Yeni ilimler ve din; din insan fıtratının bir parçasıdır; İslâm Dini; akıl ve din. 

1. bölüm: Allah’ın varlığı, Allah’ın varlığını ispat etmede Kur’ân metodu, Allah’ı inkâr edenlerin itirazları, inkârcıların itirazlarına cevaplar, tevhîd.
2. bölüm: Nübüvvet, mucize konusu üzerinden nübüvvete yöneltilen itirazlar, nübüvvete genel itirazlar, nübüvvet ve mucizenin hakikati, peygamberlerin eğitim ve hidayet metodu, mucizeler, Hz. Muhammed’in nübüvveti.
3. bölüm: Akaid, akaidin ayrıntılı açıklaması, ruhaniyyât, vahiy ve ilham.
4. bölüm: İslâm ilerleme ve medeniyete karşı değil destekleyicidir; din ve dünyanın birlikteliği.
Ekler: İmam Râzî’nin nübüvvetle ilgili görüşlerinin özeti, İmam Gazzâlî’nin nübüvvetle ilgili görüşlerinin özeti.

Cevap C şıkkıdır.