KELAM'A GİRİŞ

Mu‘tezile mensupları, tartışma ortamlarında edindiği birikim ve güç ile Abbasî halifelerinden özellikle Me’mun, Mu’tasım (218-228/833-841) ve Vâsık (227 232/841-846) zamanlarında devlet otoritesini de yanlarına alarak Kur’an’ın yaratılmış olduğu anlayışını başkalarına zorla kabul ettirmeye teşebbüs etmiş, Ahmed b. Hanbel’in (ö. 241/855) de içlerinde bulunduğu pek çok alimin eziyet ve işkence görmelerine sebebiyet vermişlerdir. Bu sıkıntılı günler tarihe Mihne dönemi olarak geçmiştir.

Allah’a hiçbir şekilde ortak koşulmaması ve birliğinin tasdik edilmesi anlamına gelen kavram tevhiddir.

Allah’ın Kulun menfaatine en uygun olanı yapmasının vacip oluşu meselesi kelâm ilminde salah-aslah meselesi olarak bilinir.

Adâlet anlayışının bir uzantısı olarak Mu‘tezile’ye göre Allah’ın, kullarına güçlerinin yetmeyeceği bir şeyi teklif etmesi caiz değildir.

Mu‘tezile, yukarıda temel özellikleri zikredilen adâlet prensibine özel bir önem verdikleri için kendilerine ehlü'l-adl ismini vermişlerdir.

Basra Mu‘tezilesi, Mu‘tezile’nin ilk temsilcilerinin de içinde yer aldığı bir ekoldür. Bu ekol, siyasi tartışmalardan ve iktidar ilişkilerinden uzak duran bir anlayışa sahiptir.

Mu‘tezile, Bağdat ve Basra gibi eski medeniyet mensuplarının bulunduğu
çok kültürlü bir ortamda zuhur etmiştir.

Mu'tezile, akla oldukça önem vermiş; koydukları aklî ilkeleri Kur’an
yorumunda merkeze alarak te’vîl ve mecazı çok işletmişlerdir.

Bağdat Mu‘tezilesinin önde gelen bazı temsilcileri şunlardır: Bişr b. Mu’temir (ö. 210/825), Sümâme b. Eşras (ö. 213/828), Ca’fer b. el-Mübeşşir (ö. 234/849), Cafer b. Harb (ö. 236/851), Ahmed b. Ebî Duâd (ö. 240/854), Ebû Ca’fer el-İskâfî (ö. 240/854), Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât (ö. 300/913), Ebü’l-Kâsım el-Belhî el-Ka’bî (ö. 319/931). Doğru cevap A'dır.

Ehl-i Sünnet ile ciddi anlamda ihtilafları olsa da Mu‘tezile, pek çok açıdan Sünni kelâma tesir etmiştir. Kelâm metodunun kullanılmasında, ilahî sıfatlar, kesb, cüz-i lâ yetecezzâ, te’vîl ve hudûs gibi konuların işlenmesinde Mu‘tezile’nin Ehl-i Sünnet kelâmına tesiri olmuştur. Doğru cevap D'dir.

İslam akaidini savunmada naklin yanında aklî ve felsefî delillerin kullanılmasını da gerekli gören hatta nakli, aklî prensipler ışığında yorumlama ilkesini öne alarak selefin metodundan farklı bir yol izleyen Mu‘tezile’nin kullandığı metoda kelâm adı verilmiş; bu metotla İslamî akîdelerin savunulmasını üstlenen ilme kelâm ilmi denilmiştir. Mu‘tezile, bu ilmi ilk defa sistemleştiren ekoldür. Zaman içerisinde geçirdiği aşamalardan sonra Mu‘tezile mezhebi denilince her birine özel bir anlam yüklenen tevhîd, adâlet, el-va‘d ve’lvaîd, el-menzile beyne’l-menzileteyn ve el-emru bi’l-ma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker olarak bilinen beş esası benimseyen bir ekol anlaşılır.

“Mu‘tezile” kelimesi, sözlük anlamı itibariyle “ayrılanlar”, “uzaklaşanlar”, “bir köşeye çekilenler” gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak ise itikadî meselelerin yorumunda akla ve insan iradesine öncelik veren kelâm mezhebi olarak tanımlanabilir. Cevap B şıkkıdır.

Mu‘tezile mezhebi denilince her birine özel bir anlam yüklenen tevhîd, adâlet, el-va‘d ve’lvaîd, el-menzile beyne’l-menzileteyn ve el-emru bi’l-ma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker olarak bilinen beş esası benimseyen bir ekol anlaşılır.

Bir gün Hasan-ı Basrî’nin ders verdiği Basra camiindeki meclisine gelen bir zat der ki:

- Ey imam! Büyük günah işleyen kişiyi bazıları tekfir etmektedir. Onlara göre büyük günah işlemek küfürdür ve kişiyi dinden çıkarır. Haricîler bunu iddia etmektedirler. Başka bir topluluk ise büyük günah işleyeni önemsememektedir. Bunlara göre büyük günah işleyen kimse iman sahibi ise, bu günah onun imanına zarar vermemektedir. Bunlara göre amel, imanın bir parçası değildir. İmanı olan kimseye günahı zarar vermez. Bunlar da Mürcie’dir. Büyük günah işleyen hakkında sen ne dersin?
Hasan-ı Basrî böyle bir kişinin imanı ile ameli birbirinden farklı olan manasında münafık olduğunu düşünmektedir. Ancak kendisi bu soruya henüz cevap vermeden öğrencilerinden Vâsıl b. Ata şöyle der:
- Ben, büyük günah işleyen kimseye ne gerçek mü’min ne gerçek kâfir diyebilirim; böyle bir kimse iki mertebe arasında bir mertebededir (el-menzile beyne’l-menzileteyn). Dolayısıyla o, mü’min de değildir, kâfir de değildir.

Cevap C şıkkıdır.

Hz. Osman’ın şehit edilişinden sonra Müslümanlar arasında cereyan eden Cemel (36/656) ve Sıffîn (37/658) savaşları yeni soruların ve gruplaşmaların oluşmasına sebep olmuştur. Havâric, Mürcie ve Mu‘tezile’yi büyük günah meselesi üzerinde önemle durmaya ve çeşitli görüşler ortaya atmaya iten sebep, sahabe arasında cereyan eden olaylardır. Bu olaylarla ilgili olarak ortaya atılan sorular farklı cevapların ve ekollerin teşekkülüne zemin hazırlamıştır: Karşı karşıya gelen taraflarda kim haklıydı kim haksızdı? Hz. Osman mı yoksa onu şehid edenler mi haklıydı? Hz. Ali mi yoksa Hz. Aişe mi haklıydı? Hz. Ali ile Hz. Muaviye arasında cereyan eden Sıffîn Savaşı hakkında nasıl hüküm vermek gerekir? Bu kavgalara karışanların ve hakem olayı taraflarının durumu nedir? Birbirlerini öldürenler büyük günah işlemişler midir? Bu günah onları dinden çıkarır mı çıkarmaz mı? Onların ahiretteki durumları nedir? Bu savaşlara kendi iradeleriyle mi geldiler yoksa onların hareketlerinde tamamen cebr mi vardı? 

Haricîler, amellerin imandan bir parça olduğuna inanıyorlardı. Bu, kelimeyi şehadeti tasdik edip söyleyen bir kimsenin farzlardan birini yerine getirmediği yahut büyük günahlardan birini işlediği takdirde onun kâfir olacağı anlamına gelmekteydi. Nitekim Haricîlerden Nâfi’ b. Ezrak, kendi grupları dışında herkesi tekfir etmiş onlarla evlenmenin ve kestiklerini yemenin caiz olmadığını ve kanlarının helal olacağını söylemiştir. 

Mürcie ise imana zarar vermediği sürece hiçbir günahın imana zarar veremeyeceğini, büyük günah işleyenlerin durumlarının Allah’a havale edilmesi gerektiğini iddia etmiştir. Haricîler şiddet ve sertlik yolunu seçip sadece kendilerini mümin saymış, Mürcie uzlaşmacı bir yol takip ederek karşıt grupları da mümin kabul etmiştir.

Mu‘tezile, Haricîler ile Mürcie arasında yer almış, ne Haricîler kadar sert, ne Mürcie kadar yumuşak tutum içine girmiştir. Mu‘tezile’ye göre büyük günah işleyen mümin de değildir, kâfir de değildir. Şu takdirde böyle birisi iman ile küfür arasında bir mertebededir. Mu‘tezile’ye göre bu mertebe, fâsıklık olarak adlandırılır. Cemel ve Sıffîn savaşlarına karışan kimselerin durumlarına Mu‘tezile’nin getirdiği yorum, el-menzile beyne’l-menzileteyn prensibi ortaya çıkmıştır.
Ayrıca Mu‘tezile’nin diğer bir prensibi olan el-va‘d ve’l-vaîd de bu savaşlara katılanların ahiretteki durumuyla ilgili tartışma ve ihtilaflara bir çözüm getirmek amacıyla teşekkül etmiştir. Cevap D şıkkıdır.

Emevîlerle başlayan özellikle Abbasîler döneminde hız kazanan tercüme faaliyetleri, Mu‘tezilî bilginlerini daha özgün bir yapıya kavuşturmada etkili olmuştur. Mu‘tezilî bilginleri, Yunan felsefesini incelemeye sevk eden sebep öncelikle, İslam’ı savunmak olmuştur.

a. Ancak neticede Mu‘tezile, İslamî inançları savunma ve ispat gibi dinî meselelerden felsefî problemlere doğru kaymış, zamanla felsefî konularla uğraşma onların esas meşguliyeti olmuştur.
b. Mu‘tezile, aşırı hayranlık duyduğu yunan felsefesinin tesirinde kalmış, itikadî konularda akla ve aklın vardığı ilkelere öncelik vererek akılla çelişir gördüğü nakilleri aklın ışığında te’vîl etmiştir. Onların bu tutumu, itikadî konularda aklın söz sahibi olmasını doğru bulmayan özellikle II./VIII. ve III./IX. asırdaki hadîs ve fıkıh
alimleri tarafından şiddetle tenkit edilmiştir.

Mu‘tezile’nin akla bu derece önem vermeleri onları hedef­lerinden saptırmış ve nass ile çelişen görüşleri savunma durumunda kalmışlardır. Mu‘tezile mensupları, tartışma ortamlarında edindiği birikim ve güç ile Abbasî halifelerinden özellikle Me’mun, Mu’tasım (218-228/833-841) ve Vâsık (227-232/841-846) zamanlarında devlet otoritesini de yanlarına alarak Kur’an’ın yaratılmış olduğu anlayışını başkalarına zorla kabul ettirmeye teşebbüs etmiş, Ahmed b. Hanbel’in (ö. 241/855) de içlerinde bulunduğu pek çok alimin eziyet ve işkence görmelerine sebebiyet vermişlerdir. Bu sıkıntılı günler tarihe mihne dönemi olarak geçmiştir. Bu olaylar, ilk zamanlar gayet samimi düşüncelerle hareket eden Mu‘tezile’nin daha sonra neden görevini yapamaz hale geldiğini ve Ehl-i Sünnet kelâmının ortaya çıktığını önemli ölçüde izah etmektedir.

Başlangıçta İslam inanç esaslarını savunma görevini üstlenmiş olan Mu‘tezile’nin zamanla gayesinden uzaklaşması ve kendi görüşlerini zorla kabul ettirmeye kalkışması karşısında Abbasî Halifesi Mütevekkil (232-247/847-861), Mu‘tezile’yi devlet çevresinden uzaklaştırmış, inanç meselelerini Kur’an ve sünneti öne çıkararak anlamaya çalışan hadîs ve fıkıh alimleriyle onlara karşı koymaya başlamıştır. Zaman içerisinde iyice zayıflayan Mu‘tezile, müstakil olarak tarih sahnesindeki varlığını kaybetmiş olup, günümüzde kısmen Şiî muhitlerde, yoğun olarak da Yemen’deki Zeydiyye mezhebi içinde varlığını sürdürmektedir. Cevap A şıkkıdır.

Mu‘tezile, Allah’a ait masdar kalıplarıyla ifade edilen hayat, ilim, kudret, irade… gibi subutî sıfatların varlığını kabul etmemektedir. Onlara göre Allah, zatıyla haydır, zatıyla semî’dir, zatıyla basîrdir, zatıyla kâdirdir, zatıyla mürîddir ve zatıyla âlimdir. Onlar Allah’ın her şeyi bildiğini her şeye gücünün yettiğini… kabul etmektedirler. Fakat Allah’ın, zattan ayrı bir ilim, kudret... sıfatıyla değil zatının aynı olan sıfatlarla alim ve kadirdir. Allah’ın zatının dışında kendisine isnat edilecek başka bir ilim, kudret… sıfatı yoktur. Mu‘tezile, Ehl-i Sünnet’in Allah’a izafe ettiği subutî sıfatları iki gruba ayırmaktadır. Birinci grup siga bakımından da sıfat olan hayy, alim, kadir gibi masdardan türetilen kelimelerdir. Mu’tezile bu sıfatları Allah’a izafe eder. İkinci grup ise hayat, ilim, kudret… gibi masdar sigasındaki kelimelerdir. Mu‘tezile, işte bu grubu Allah’a izafe etmez. Buna göre Mu‘tezile, Allah âlimdir, kâdirdir gibi hükümleri kabul etmekle birlikte Allah’ın ilmi vardır, kudreti vardır gibi hükümleri kabul etmez. Eğer Allah’ın zatından başka ilim, kudret gibi müstakil bir mana tasavvur edilecek olursa, o takdirde bu sıfatlar da Allah’ın zatı gibi kadîm olur ve neticede kadîm varlıklar çoğalmış, birden fazla kadîm varlık kabul edilmiş olur. Bu ise tevhîd prensibini bozan bir durumdur. Allah zat ve sıfat itibariyle hiçbir varlığa benzemez. Eğer Allah’ın sıfatları yaratıklarınkine benzetilirse Allah ile yaratıkları arasında müşabehet olur. Bu sebeple Mu‘tezile vahdaniyet ve kıdem dışındaki Allah’ın diğer sıfatlarını te’vîl yoluna gitmiştir. Onlar bu iki sıfat dışında Allah’a kadîm sıfatlar isnadını caiz görmezler. Cevap D şıkkıdır.

Bütün Müslümanlara göre Allah adildir, adâlet sahibidir; zalim değildir, zulüm işlemez ve zulmü asla sevmez. Ancak Mu‘tezile, tevhîd ilkesinde olduğu gibi adâlet kavramına farklı manalar yüklemekte, bununla diğer ekollerden ayrışmakta ve şunları anlamaktadır:
a. Allah’ın adil olması, kullara ait fiilleri yaratmaması anlamına gelir. Kul işlediği fiili bizzat kendisi varlık alanına çıkarır. Eğer böyle olmayıp da kulların fiillerini Allah yaratmış olsaydı sonrada bu fiillerinden dolayı insanları cezalandırsaydı bu takdirde Allah’ın adaletinden söz edilemezdi. 

Şu takdirde Allah, kullarına bir şeyi yapıp yapmama gücü vermiştir. Bununla beraber insan hürdür, kendi fiilini kendisi yapar. Eğer insan herhangi bir şeyi yapıp yapmama hürriyetine sahip olmasaydı o takdirde insanın işlediği iyi ve kötü amellerden sevap veya ceza görmesi manasız olurdu. Eğer insanın fiilleri ezelî yazı/kaderde belirlenmiş olsa ve Allah insanları bu fiilleri yapmaya zorlamış farz edilseydi Allah’ın o fiillerden dolayı bir insanı cezalandırması zulüm olmuş olurdu. Hâlbuki Allah adildir; kullarına hiçbir şekilde haksızlık etmez. Kısaca Mu‘tezile’ye göre kul, fiilinin hâlıkıdır (yaratıcısıdır). Kader diye bir şey yoktur.
Mu‘tezile’nin, kaderi reddeden ve insana mutlak özgürlük veren adâlet anlayışında yaptıkları zulümleri ve kötü fiilleri kadere yükleyerek kendilerini sorumluluktan kurtarmak isteyen idarecilere ve insanların Allah tarafından yaratılmış fiilleri işlemeye mecbur olduklarını ileri süren, hatta insanın rüzgârın önünde iradesi olmayan bir
yaprak gibi Allah’ın karşısında iradesi olmadığını ileri süren Cebriyye’ye karşı bir tepki vardır.
Mu‘tezile, zulmü Allah’a yüklemeyi ve insan iradesini yok sayan anlayışı eleştirirken bir aşırı uçtan diğer aşırı uca kaydığı gerekçesiyle Ehl-i Sünnet tarafından şiddetle eleştirilmiştir. Cevap A şıkkıdır.

Va‘d iyi işler yapanların ahirette mükâfatlandırılması; va‘îd ise kötü amelde bulunanların ahirette cezalandırılması anlamlarına gelmektedir. Esasen bu prensip adâlet prensibinin bir sonucudur. Zira Mu‘tezile’ye göre iyi işlerde bulunanların ahirette sevap görmemesi, kötü amellerde bulunanların ceza görmemesi Allah’ın adaletine aykırıdır. Çünkü Kur’ân, yapılması iyi ve kötü olan hususları açıkça ortaya koymuştur.
Allah Teâlâ va‘dinden de va‘îdinden de asla caymaz. Bu sebeple Mu‘tezile’ye göre büyük günah işleyenler tevbe etmeden ölürlerse bunlar bağışlanmazlar ve bunlara peygamberlerin şefaati söz konusu olmaz. Mu‘tezile va‘d ve va‘îd başlığı altında iman, küfür, fısk, kebire, tevbe, sevap, ikâb, şefaat, kabir azabı, cehennemliklerin durumu gibi konuları ele almıştır. Cevap C şıkkıdır.

Mu'tezile'nin temel esasları çevresindeki görüşlerinin yanı sıra aşağıda ifade edilen görüşlere de sahip olduğu belirtilmektedir:

Cevap E şıkkıdır.

Basra Mu‘tezilesinin önde gelen bazı temsilcileri şunlardır. Vâsıl b. Ata (ö. 131/748), Amr b. Ubeyd(ö. 144/761), Ebû Bekir el Esamm (ö. 200/816), Muammer b. Abbad (ö.215/830), Hişam b. Amr el-Fuvatî (ö. 218/833), İbrahim en-Nazzam (ö. 231/845), Ebü’lHüzeyl el-Allaf (ö. 235/849), Abbad b. Süleyman (ö. 250/864), Câhız (ö. 255/869), Ebû Ali el-Cübbâî (ö. 303/916), Ebû Haşim el-Cübbâî (ö. 321/933), Kâdî Abdülcebbâr (ö.415/1025), Ebü’l-Hüseyin el-Basrî (ö. 436/1044), Zemahşerî (ö. 538/1143).
Bağdat Mu‘tezilesinin önde gelen bazı temsilcileri şunlardır: Bişr b. Mu’temir (ö.210/825), Sümâme b. Eşras (ö. 213/828), Ca’fer b. el-Mübeşşir (ö. 234/849), Cafer b. Harb (ö. 236/851), Ahmed b. Ebî Duâd (ö. 240/854), Ebû Ca’fer el-İskâfî (ö. 240/854), Ebü’lHüseyin el-Hayyât (ö. 300/913), Ebü’l-Kâsım el-Belhî el-Ka’bî (ö. 319/931).

Cevap B şıkkıdır.

Kelâm ilmi tarihinde Mu‘tezile oldukça önemli bir yere sahiptir. Mu‘tezile, hicrî II. asrın
başlarında Basra’da ortaya çıkan, kendisine ait özel görüşleri olan ve Kelâmın kurucusu
olarak kabul edilen bir ekoldür.