KELAM'A GİRİŞ

Kelâm ilminin tarifinde dikkat çeken önemli bir husus da konuları elealırken “İslâmî ilke ve esaslara göre” hareket etmesi, böyle bir metodu kullanmasıdır. Bilindiği üzere felsefe de varlığın başlangıcı ve sonucundan yani, varlıkların bir başlangıcı olup olmadığıyla bir sonlarının olup olmayacağı, olacaksa nasıl olacağından bahseder. Bu demektir ki kelâm ilmi ile felsefe konu itibariyle benzer şeylerden bahsederler. Ancak bu iki düşünüş tarzı birbirlerinden metot itibariyle zaman zaman ayrılırlar. Kelâm ilmi nakli ve aklı bir arada tutan, her birine yerine vedurumuna göre değer veren metoduyla; meseleleleri sadece akılla çözmeye çalışan felsefeden ayrılmaktadır. Bu ayrılıkta kelâmın tanımındaki “İslâm ilke ve esaslarına göre bahsetmek” kaydı çok önemlidir. Çünkü kelâm ilmi, konu edindiği bütün meseleleri aklın yanında vahyi ve nakli, yani Kur’an ve sünneti dikkate alarak çözümler veya hükme bağlar. Kelam ilminin esas aldığı bu metotta akıl ile vahiy arasında bir öncelik ve sonralık belirlemekten ziyade her iki gerçekliğin insan ve varlık âlemindeki yerini ve rolünü vurgulamak ve doğru tespit etmek söz konusudur. Unutmamak gerekir ki başlangıçta vahyin doğruluğunu anlayarak onu kabul ve tasdik eden akıldır. Yani akıl, vahyin kabulünün kaynağıdır. Onun içindir ki din, aklı olmayanı muhatap almaz, onu sorumlu tutmaz.

Kelâm ilminin konusu İslâm dininin inanç alanıdır. Dini anlamda iman;Kur’an’ın iki kapağı arasında var olan muhtevanın tamamına inanmaktır.Dolayısıyla bunları, yani iman prensiplerini tek tek saymak mümkün değildir. Ancak, bu muhtevayı, öğretimde kolaylık sağlamak ve akılda kalmasına imkân vermek için Hz. Peygamber (s.a.v.)’in hadîslerinden de istifade edilerek kısaca altı iman ilkesi şeklinde ifade edilmiştir. Şu halde kelâm ilminin konusu, Kur’an ve vahyin bütünüdür ve dolayısıyla o bütünlüğün şifreleri olan altı iman esasıdır. Konusuna göre kelâm ilminin bu tarifinden hareketle sorunun ilk dört seçeneğinde yer alan yanıtlar "Konusuna göre kelâm ilmini" tanımlamaktadır. E seçeneğinde yer alan yanıt kelâm ilminin konusudan ziyade gayesini tanımlamaktadır. Bu bakımdan doğru seçenek "E" seçeneğidir.

Din, dünya hayatına indirilmiş gerçekliğin adıdır. Onu burada anlamak ve yaşamak hem dünyayı hem de âhireti gerçekleştirmek demektir. İşte kelâm ilmi sağlam bir itikat oluşturmaya çalışırken inanan insana bu gerçekliği anlatmaya çalışır. Kelâm ilminin gayesine göre yapılan tariften anlaşılmıştır ki bu ilmin esas fayda ve gayesi, insanın dünyada mutlu yaşamasını, âhirette de ebedî kurtuluşu elde etmesini sağlamaktır. Bu nihaî hedefe ulaşabilmek için sorunun A-C-D-E seçeneklerinde yer alan fayda ve gayeleri de göz önünde bulundurmak gerekir. Buradan hareketle sorunun B seçeneğindekinin aksine kelâm ilmi akıl ile din arasında bir köprü vasıtası görerek, hem dünyada, hem ahirette saadetin elde edilmesini sağlar.

Sorunun B ve C seçenekleri özetle "Allah'ın hiçbir sûretle benzerinin olmaması, sahip olduğu yüce, ezelî ve ebedî isim ve sıfatlarıyla hiçbirşeye benzememesi, benzeri veya zıddının bulunmaması, bir sayısı da dahil olmak üzere yaratılmış tüm vasıflardan, değişimden, yok olmadan, maddi anlamda herhangi bir sınırlama ve huduttan münezzeh olması, doğmamış ve doğurmamış olması, kısa ve özlü Kur’an ifadesiyle “hiçbir sûretle denginin bulunmaması" anlamına gelen tevhiddir. Sorunun D seçeneği "Usûlü’d-dîn" tarifidir. E seçeneğindeki ifade ise fer’î hükümlerden fıkıhı tanımlamaktadır . Akâid, akîde kelimesinin çoğuludur. Akîde, gönülden bağlanılan, kesinlikle karar verilen, düğümlenmişcesine sağlam şekilde katiyetle inanılan şey, itikad ve iman demektir. O halde İslâm akâidi, İslâm dininde kesinlikle inanılan hususlar anlamına gelir ki bunlara iman esasları adı verilir. Bu bağlamda akâid ilmi iman esaslarını konu edinen ilmin adıdır. Şu halde İslâm akâidi, İslâm dininin amelî alanıyla değil, itikadî alanıyla ilgili hükümlerden bahseden bir ilimdir. Bu nedenle doğru yanıt "A" seçeneğidir.

Kelâm ilminin İslâm’ın inanç esaslarını ortaya koymak ve onların müdafaasını yapmak gibi bir gayesi vardır. Bunu yaparken tabiiolarak ilahî bilgiyi dikkate alır. Felsefenin böyle bir gayesi olmadığındanvahyî bilgi onun için delil teşkil etmez. Dolayısıyla ulaştığı neticelerin vahyin prensiplerine uygun olup olmadığı da felsefe için önemli değildir.Bu açıdan değerlendirildiğinde felsefenin kelâmdan çok daha serbest birortamda faaliyet gösterdiği ve felsefenin daha pozitif ve daha aklî neticelere ulaştığı, dinin ise aklı sınırlandırdığı söylenebilir. İlk planda akla yatkın gibi görünen bu durum, konu üzerinde daha derin ve dikkatli düşünüldüğünde gerçekte öyle olmadığı anlaşılır. Kelâm ilmi ile felsefe, konuları itibariyle sıkı bir münasebet içindedirler.Çünkü her ikisi de başlangıcı ve sonucu itibariyle varlığı, onun mahiyetini,nedenini ve niçinini araştırırlar. Ancak, bu iki ilim, metotları itibariylefarklılık arz ederler. Gerek kelâm ilmi gerekse felsefe bir bilgi kaynağı olarak akla ve aklî ilkelere önem verirler. Fakat felsefe, meselelere çözüm bulmaya çalışırken sadece akla dayanır. Halbuki kelâm ilmi, akla dayandığı gibi nakli yani vahiy yoluyla bize ulaştırılmış olan ilahî bilgiyi de önemli bir bilgi kaynağı olarak kabul eder ve ele aldığı konuları her iki bilgi kaynağından hareketle izah ve ispata çalışır. Felsefenin yöntemi ise böyle değildir. Filozofun düşünce sistemi salt akla dayanır. Akıl, filozofu nereye kadar götürür ve hangi sonuca ulaştırırsa onu kabul eder. Kelâm ilmi ise ulaştığı neticelerin ilâhî bilgi ile örtüşüp örtüşmediğine ve dinin temel ilke ve değerlerine uygun olup olmadığına dikkat eder. Böylece felsefenin tek bilgi kaynağına nisbetle Kelam ilmi iki ayrı bilgi kaynağınına sahiptir. Bu bağlamda değerlendirildiğinde "III. seçenekte yer alan Felsefe kelâmdan çok daha serbest bir ortamda faaliyet gösterdiği ve din aklı sınırlandırdığı için felsefe daha pozitif ve daha aklî neticelere ulaşmaktadır" ifadesi doğru olarak kabul edilemez.

İslâm dininin hem itikada hem de amele taalluk eden hükümlerivardır. Dinin inanca taalluk eden hükümleri asıl, amele ilişkin yönünü ifade eden fıkıh ise ferî, ikinci derecedeki hükümler olarak ifade edilir. Fıkıh dini bir ilim olmakla beraber, hadis ve tefsir ile birlikte fer'i ilimlerden olup, külli bir ilim olan kelâmdan farklıdır. I, II ve IV. seçeneklerde yer alan isimlendirmelerin tümü İslam tarihi boyunca kelamın farklı isimleri olarak kullanılmış - kullanılmaktadır.

Kelâm ilminin ele aldığı konuları başlıca iki başlık altında incelemek doğru olur. Bunlardan birincisi, doğrudan doğruya dinî akideleri oluşturankonulardır ki bunlara mesâil ve makâsıd, yani ana konular ve amaçlar adı verilir. Bu anlamda kelâm ilminin ana konusu, temel itikadî meseleler, inanç ilkeleridir. Yukarıda işaret edildiği üzere İslâmın inanç ilkelerini rakamlarla ifade edip sınırlandırmak esasen mümkün olmamakla ve bu anlamda tüm Kur’an’ın muhtevasına inanmak temel ilke olmakla beraber, bu geniş muhteva önce altı, sonra üç ilkeye indirgenerek, anlaşılması ve akılda tutulması kolaylaştırılmıştır. Ana kelâm kaynakları da inanç konularını bu üç temel esas (usûl-i selâse) başlığı altında ele almıştır. Bunlar, ilâhiyât, nübüvvât ve semiyyât konularıdır.

Tabiat bilimleri dediğimiz fizik, kimya, biyoloji, astronomi, matematik vebenzeri ilimlerle kelâm ilminin ilişkisi, her iki ilim türünün de varlığı ve onun özelliklerini konu edinmelerinden dolayıdır. Varlığı konu edinmeleriaçısından bu ilimler arasında konu birliği olmakla birlikte, kelâm ilmininvarlık perspektifi daha geniştir. Çünkü tabiat bilimleri varlığı yalnız budünyadaki durumuyla ele alır. Bir yaratanın bulunup bulunmadığıyla uğraşmadığı gibi, duyulur alemin dışıyla da ilgilenmez. Halbuki kelâm ilmi varlığı ele alırken ilk ve mutlak varlık olan ve diğer varlıkları da yaratan Allah’ın zâtını konu edindiği gibi, duyulur alemin dışında kalan gâib alanla doğrudan ilgili bir bilim dalıdır. Öte yandan tabiat ilimleri daha çok gözlem ve deneyle sonuca ulaşır. Sadece olayın seyrini takip ederek tâbi oldukları kanunları keşfe ve izaha çalışır. Kelâm ilmi ise tüm varlık ve olayların sebep ve nedenlerini sorar, araştırır. Tabiat kanunlarının nedeni nedir ve nedensellik nedir? Âlemde bir determinizm var mıdır? Sonra tabiat kanunlarını keşfedip anlamanın amacı nedir? Ve bütün bu evrende olup biten olaylar ve gerçeklikler ortasında insanın konumu nedir? Tümüyle eşya niçin ve kim tarafından yaratılmıştır? Bir yaratıcı var mıdır, yok mudur? Bütün bu sorular, kelâmın varlığı incelerken sorduğu temel sorulardır ve bu ilmin amacı da bu sorulara cevap bulmaktır. Tüm bu manada B seçeneğinde yer alan "Tabiat ilimleri daha çok gözlem ve deneyle sonuca ulaşması ve olayın seyrini takip ederek tâbi oldukları kanunları keşfe ve izaha çalışması nedeniyle kelâm ilminden daha doğru sonuçlara ulaşır" ifadesi yanlıştır.

Her şeyden önce İslâm dininin inanç sistemini ortaya koymakta olan kelâm ilmi, insanın ve dinin temel meselesi olan Allah’ın varlığını ve birliğini aklî ve naklî delillerle anlatmaya çalışmaktadır. Sonrasında ise diğer inanç esaslarını yine aynı yöntemle insan aklına hitap ederek onun idrakine sunmaktadır. Bu çerçevede İslâm inançlarına içeriden ve dışarıdan yapılabilecek olan itirazlar, ortaya atılacak şüphe ve tereddütler ile İslâm itikadını sarsmayı hedef edinen akımları, hurafe ve batıl inançları tesbit ederek onlara gerekli cevabı vermesi kelâm ilminin önemini göstermektedir. Demek ki kelâm ilmi, bir taraftan İslâm’ın inanç esaslarını belirleyip onları izah ederken, diğer taraftan dışarıdan gelebilecek yıkıcı ve bâtıl inanç sistemlerine karşı gerçek İslâmî inanç, prensip ve kaideleri savunmak konumundadır. Bu anlamda kelâm ilmi içte İslâm inanç sisteminin tahkikini yaparken dışa doğru onun bir savunusunu gerçekleştirmektedir. Ayrıca kelâm ilmi, var olan her şeyi (mevcûd) içine alan tüm bilgileri ele alması bakımından konusu itibariyle en geniş ve en genel bir ilimdir. Bu genellikteki konuları işlerken insan için bilgi kaynakları olan akıl ile duyu organlarına ilaveten ilahî bir bilgi kaynağı olarak nakli, yani vahyi de esas aldığından delilleri ve yöntemi bakımından da oldukça sağlam ve tutarlı bir ilimdir. Şu husus da önemle hatırlanmalıdır ki kelâm ilminin maksadını, yani ana ve öncelikli konusunu teşkil eden inanç esasları bütün peygamberlerin tebliğlerinde yer almış değişmez ve evrensel gerçeklikler olduğundan kelâm ilmi bu anlamda gerçek ve evrensel bir ilimdir. Öte yandan bu ilim, diğer dinî ilimlerin esas ve dayanağı konumundadır. Çünkü onun ana konusu olan inanç esasları sahih ve sağlam bir şekilde ortaya konmadan bunlar üzerine inşâ edilebilecek bir fıkıh, bir tefsir, bir hadîs ve benzeri ilimlerden bahsolunamaz. Bu bağlamda soruda yer alan ifadelerin tümü kelâm ilmine kelâm adının verilme nedenlerindendir.

Kelâm ile insan ve toplum bilimleri, işin tabiatı gereği birbirleriyle yakından ilgilidir. Çünkü akâide dair meselelerin kaynağı ilahî ise de onların üzerinde gerçekleştiği ve bu meseleleri konu edinen insanın bizzat kendisidir. İtikat ve inanç insanın bilincinde ve toplumun vicdanında yaşar. Bu bakımdan inanç konuları aynı zamanda insanî ve toplumsal konulardır. İnsan ise sahip olduğu değerleri bakımından toplumun çocuğudur. Toplumsa tek tek insanlardan oluşur. Onun için inanç alanıyla ilgilenen kelâm ilmi, amacını gerçekleştirmedebaşarılı olabilmesi için insanî ve toplumsal olguya, sosyal olaylara veonları etkileyen unsur ve dinamiklere dikkat etmek, onları anlamak, onlardan yararlanmak zorundadır. Bunun için de sosyal ve beşerî bilimlerin değerlendirmelerinden önemle istifade etmelidir. Toplum bilimleri ve diğer insan bilimlerinin ulaştığı sonuçlardan, özellikle fert ve kitle psikolojisinden, din sosyolojisinden, insanın ve inancın tarihinden istifade etmek, çağa hitap etmek durumunda olan bir kelâm ilmi için elzemdir. Bu bakımdan tüm seçeneklerdeki ifadeler doğrudur.

Kelâm ilmi ele aldığı problemlerin çözümünde metod itibariyle tefekkürü, düşünmeyi ve akıl yürütmeyi esas alır. Kalbe en fazla tesir yapan ve ona nüfuz eden ilm olduğundan yaralamak manasına gelen kelm kökünden türetilmiş kelam sözü bu ilme ad olarak verilmiştir. Diğer dini ilimler için temel oluşturup oluşturmamasının bu ilme kelâm adının verilmesinde her hangi bir rolü yoktur. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.