KELAM'A GİRİŞ - Deneme Sınavı - 3

Müteahhirîn kelâm döneminin ilk önemli ismi olan Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) Makâsıdü’l-felâsife’de İslâm felsefecilerinin görüşlerini tarafsız biçimde ortaya koyduktan sonra, Tehâfütü’l-felâsife’sinde bu görüşlerin kapsamlı eleştirisine yer verir. Yaşadığı dönemde hem dinî hem de siyasî açıdan ciddi bir tehdit unsuru hâline gelen Bâtınîler’e karşı yazdığı Fedâihu’l-Bâtıniyye de reddiye türü eserlerin örneklerindendir. Öte yandan o, karşı çıktığı fikir akımlarını ele alıp görüşlerinin geçersizliğini ispatladıktan sonra, Ehl-i sünnet düşüncesinin de ortaya konulması gerektiği kanaatindedir ve bu sebeple kelâm ilmine dair özgün eserler de ortaya koymuştur. Bunlar arasında el-İktisâd fi’l-i’tikâd isimli eseri, İhyâü ulûmi’d-dîn’in bir bölümünü teşkil eden Kavâidü’l-akâid’e göre kelâm metodunun daha yoğun tatbik edildiği bir örnektir. Esmâ-i hüsnâ ve buna ilişkin meseleleri ele aldığı el-Maksadü’l-esnâ, bu konuda sonraki dönemlerde yazılan eserler üzerinde etkili olmuştur. el-Hikme fî mahlûkâtillâh’ta insanın ve âlemdeki diğer varlıkların yaratılışındaki hikmetlerden bahisle Allah’ın varlığı ve birliği konusunu işlemektedir. Gazzâlî’nin İlcâmü’l-avâm an ilmi’l-kelâm isimli eserinde kelâm ilminin halk için faydalı olmadığını, bu ilimle ancak belli bir entelektüel seviyeye sahip olanların ilgilenmesi gerektiğini savunması, Selef ’in yaklaşım tarzının haklılığı ve özellikle halkın Selef inancının ilkelerini takip etmesi gerekliliği üzerinde durması ilgi çekicidir.

Müteahhirîn kelâm döneminin ilk önemli ismi olan Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) bir kısım eserleri muhalif görüşlere reddiye mahiyetindedir. O, Makâsıdü’l-felâsife’de İslâm felsefecilerinin görüşlerini tarafsız biçimde ortaya koyduktan sonra, Tehâfütü’l-felâsife’sinde bu görüşlerin kapsamlı eleştirisine yer verir. Yaşadığı dönemde hem dinî hem de siyasî açıdan ciddi bir tehdit unsuru hâline gelen Bâtınîler’e karşı yazdığı Fedâihu’l-Bâtıniyye de reddiye türü eserlerin örneklerindendir. Öte yandan o, karşı çıktığı fikir akımlarını ele alıp görüşlerinin geçersizliğini ispatladıktan sonra, Ehl-i sünnet düşüncesinin de ortaya konulması gerektiği kanaatindedir ve bu sebeple kelâm ilmine dair özgün eserler de ortaya koymuştur. Bunlar arasında el-İktisâd fi’l-i’tikâd isimli eseri, İhyâü ulûmi’d-dîn’in bir bölümünü teşkil eden Kavâidü’l-akâid’e göre kelâm metodunun daha yoğun tatbik edildiği bir örnektir. Esmâ-i hüsnâ ve buna ilişkin meseleleri ele aldığı el-Maksadü’l-esnâ, bu konuda sonraki dönemlerde yazılan eserler üzerinde etkili olmuştur. el-Hikme fî mahlûkâtillâh’ta insanın ve âlemdeki diğer varlıkların yaratılışındaki hikmetlerden bahisle Allah’ın varlığı ve birliği konusunu işlemektedirGazzâlî’nin İlcâmü’l-avâm an ilmi’l-kelâm isimli eserinde kelâm ilminin halk için faydalı olmadığını, bu ilimle ancak belli bir entelektüel seviyeye sahip olanların ilgilenmesi gerektiğini savunması, Selef ’in yaklaşım tarzının haklılığı ve özellikle halkın Selef inancının ilkelerini takip etmesi gerekliliği üzerinde durması ilgi çekicidir. Cevap A şıkkıdır.

Gazzâlî’nin başlattığı ve felsefî konulara kelâm ilminde daha çok yer verme, hem üslup hem de terminoloji açısından kelâmın felsefeleşmesi diye ifade edilebilecek yaklaşım, kendisinden sonra gelen Şehristânî (ö. 548/1153) tarafından devam ettirilmiştir. Onun Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm’ı klasik Sünnî kelâmın hemen bütün konularını Eş‘arî bakış açısı ile ele almakla birlikte, pek çok felsefî meseleye ve delile de yer verilmiştir.
Öte yandan Musâraatü’l-felâsife’de özellikle İbn Sînâ’nın kelâmî konulara dair görüşlerini eleştirir. el-Milel ve’n-nihal isimli eseri ise mezhepler tarihinin temel kaynaklarındandır. Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) tam anlamıyla felsefî kelâmı başlatan isim olarak kabul edilir. Onun en hacimli kelâm eseri olan el-Metâlibü’l-âliye ve bunun muhtasar şekli kabul edilebilecek el-Muhassal, felsefî konuların kelâm çerçevesine dâhil edilmesinin önemli örneklerini teşkil eder. Râzî, Kitâbü’l-erbaîn’de kelâm ilminin ana konularını yine aynı yaklaşımla ele alır. Onun kelâma dair diğer önemli eserleri Meâlimü usûli’ddîn, Esâsü’t-takdîs, Levâmiu’l-beyyinât, İsmetü’l-enbiyâ ve Nihâyetü’l-ukûl’dür. İ’tikâdâtü fıraki’l-müslimîn ve’l-üşrikîn’de ise belli başlı İslâmî mezheplerle İslâm dışı din ve görüşlere dair bilgiler verir. Cevap C şıkkıdır.

Şerh ve derlemecilik döneminin en klasik örneklerinden Şerhu’l-Makâsıd ve Şerhu’lMevâkıf’ın birbirinin hemen hemen aynı olan içerik ve konu dağılımları şu şekildedir:
1. bölüm: İlkeler (Kelâm ilminin tanımı, konusu, gayesi, bilgi konusu, nazar ve delil konuları).
2. bölüm: Genel meseleler (Varlık ve yokluk, mahiyet, varlık ve mahiyete ilişkin konular, zorunluluk-imkânsızlık ve imkân, kıdem-hudûs, birlik-çokluk, illet-ma’lûl).
3. bölüm: Arazlar (Arazlara ilişkin genel meseleler ve arazların türleri).
4. bölüm: Cevherler (Cevherlerin tanımı ve kısımları, cisimler, nefis ve akıl gibi maddî olmayan varlıklar).
5. bölüm: İlâhiyyât bahisleri (Allah’ın zatı, tenzihî sıfatlar, sübûtî sıfatlar, ru’yetullah, fiilî sıfatlar, esmâ-i hüsnâ).
6. bölüm: Sem’iyyât bahisleri (Nübüvvet, ahiret ve hâlleri, isimler ve hükümler, yani iman, İslâm ve küfür terimleri ve bunlara ilişkin hükümler, imamet).

Cevap D şıkkıdır.

Yeni dönem kelâm düşüncesinin Mısır’daki temsilcisi Muhammed Abduh (1849-1905), Selefî düşünceye daha yakın durmasıyla çağdaşlarından ayrılır. O, en önemli eseri olan Risâletü’t-tevhîd’in giriş kısmında, o dönemde alışılageldiği üzere, geçmiş kelâm kitaplarının yapı ve muhteva itibariyle kendi çağına ve muhataplarına uygun olmadığını ifade eder. Özellikle müteahhirîn kelâmcılarının gereğinden fazla felsefî bahislere dalmış olmalarını eleştirir, mezhepler arasındaki kelâmî ihtilaflar ve teorik tartışmalarla ilgilenmenin gereksizliğine vurgu yapar. Bu bağlamda, eserini Selef itikadı üzere ve ihtilafları göz ardı edecek tarzda telif ettiğini dile getirir. Aynı dönemde Hint alt-kıtasında Mevlânâ Şiblî Nu’mânî’nin (1857-1914) Urduca kaleme aldığı eseri el-Kelâm, klasik kelâm eserlerindeki bazı felsefî bahisleri dışarıda bırakması, özellikle ulûhiyet ve peygamberliğe dair konular üzerinde ayrıntılı biçimde durması ve bazı sosyal içerikli meseleleri İslâm’a yöneltilen eleştirileri cevaplama amacıyla kapsamına alması gibi yönleriyle dönemin kelâm eserlerinin metot ve muhteva özelliklerini gözler önüne serer. el-Kelâm’ın içeriği şu şekildedir:

Giriş: Yeni ilimler ve din; din insan fıtratının bir parçasıdır; İslâm Dini; akıl ve din. 

1. bölüm: Allah’ın varlığı, Allah’ın varlığını ispat etmede Kur’ân metodu, Allah’ı inkâr edenlerin itirazları, inkârcıların itirazlarına cevaplar, tevhîd.
2. bölüm: Nübüvvet, mucize konusu üzerinden nübüvvete yöneltilen itirazlar, nübüvvete genel itirazlar, nübüvvet ve mucizenin hakikati, peygamberlerin eğitim ve hidayet metodu, mucizeler, Hz. Muhammed’in nübüvveti.
3. bölüm: Akaid, akaidin ayrıntılı açıklaması, ruhaniyyât, vahiy ve ilham.
4. bölüm: İslâm ilerleme ve medeniyete karşı değil destekleyicidir; din ve dünyanın birlikteliği.
Ekler: İmam Râzî’nin nübüvvetle ilgili görüşlerinin özeti, İmam Gazzâlî’nin nübüvvetle ilgili görüşlerinin özeti.

Cevap C şıkkıdır.

İslâm kültüründe ilimlere yönelik en erken sınıflamalardan birisini
meşhur İslâm felsefecisi Fârâbî (ö. 339/950) yapar. O ilimleri “dil ilmi,
mantık ilmi, matematik, geometri, astronomi, musikî gibi talimî ilimler, fizik
ve metafizik, medenî ilimler, yani siyaset, fıkıh ve kelâm” şeklinde sınıflandırırken (Fârâbî, 1955), kelâmı, siyaset ve fıkıh gibi pratik (amelî) ilimler
içerisinde değerlendirir.

Doğru cevap A'dır.

Gazzâlî önce ilimleri aklî ve naklî şeklinde ikiye ayırır, sonra da bunların her birinin kendi içinde cüz’î ve küllî kısımlarına ayrıldığını belirtir. Ona göre dinî ilimler içinde küllî olan kelâmdır. Çünkü kelâm ilmi, en genel olan şeyle, yani varlık ile ilgilenmektedir. Fıkıh, hadis, tefsir gibi ilimler, kelâma göre cüz’î kalmaktadır. Dolayısıyla dinî ilimler arasında rütbesi en yüksek olan ilim kelâmdır.

Doğru cevap C'dir.

Bizzat kelâmcılar ortaya koydukları için öznel olarak değerlendirilebilirse
de, kelâmın en üstün ilim olduğuna dair şu gerekçeler ileri sürülmüştür:
1. Kelâmın geniş bir konuyu ele alması ve Allah’ın zatı, sıfatları ve fiilleri
gibi şerefli meselelerle ilgilenmesi,
2. Dünya ve ahiret mutluluğunu elde etmek gibi en üstün bir gayeyi hedeflemesi,
3. Kullandığı delillerin hem doğru düşünebilen akıl tarafından kabul görecek,
hem de ayet ve sahih hadislere uygun deliller olması,
4. Bütün peygamberler inanç konularında ittifak ettikleri ve bu ilmin
meselelerini oluşturan iman esasları ilk peygamberden günümüze kadar
hiçbir değişikliğe uğramadan geldiği için kelâmın hakikî ilim özelliğini
kazanmış olması,
5. Âlemin yaratıcısı, her şeyi bilen, her şeye güç yetiren, peygamber
göndermek ve kitap indirmek suretiyle insan ile irtibat kuran ve onu yükümlü tutan Allah’ın varlığı ispat edilmedikçe tefsir, hadis, fıkıh gibi
ilimlerin varlığından söz edilemeyeceği için diğer dinî ilimlerin kelâm ilmine dayanması,
6. Mantık ilminin felsefî konularda kişiye söz söyleme yeteneği kazandırdığı
gibi, kelâm ilminin de dinî ilimleri araştırma ve inanç esaslarını ispat ve
savunmada söz söyleme imkânı vermesi.

Doğru cevap D'dir.

Kelâm da felsefe de Allah’ın zatından ve sıfatlarından, başlangıç ve son itibariyle yaratılmış varlıkların durumlarından bahseder. Ancak kelâmdan farklı
olarak felsefenin konuları ele alırken hareket noktası akıldır. Akla uymadığını
gördüğü konularda nakli, yani ayet ve hadisi kabul etmez. Kelâmın hareket
noktası ise vahiydir, nakildir. Kelâm her ne kadar inanç konularının açıklanması ve ispatında akla yer verse de, vahyi temel kabul eder, İslâmî ilkelere
bağlı kalır. Bu şekilde salt akılcı davranan ve vahyi çıkış noktası kabul etmeyen felsefeden ayrılır.

Doğru cevap D'dir

Siyaset ise belki asıl itibariyle kelâmın konusu değildir. Ancak Hâricîler’-
in ve özellikle Şîa’nın imamet (devlet başkanlığı) meselesi üzerinde önemle
durmaları ve Şîa’nın bunu âdetâ bir inanç esası hâline getirmesi, kelâmın siyaset ilmiyle ve siyasî konularla bu açıdan ilgilenmesini gerekli kılmıştır.

Doğru cevap D'dir.

İlk dönem Müslümanlar ile başlayan, ilk mezhep imamları ve sonrasında
Selef’in yolunu takip eden Hanbelî âlimleri ile devam eden kelâm karşıtlığı,
gelenek içerisinde özel bir literatür oluşması noktasına kadar gitmiştir. Bunun
müstakil eser olarak bilinen ilk örneği, Ebû İsmail Hâce Abdullah b.
Muhammed el-Herevî’nin (ö. 481/1088) Zemmü’l-kelâm ve ehlihî isimli
eseridir. İbn Kudâme’nin (ö. 620/1223) Tahrîmü’n-nazar fî kütübi ehli’lkelâm ve Zemmü’t-te’vîl, İbnü’l-Vezîr’in (ö. 840/1436) Tercîhu esâlîbi’lKur’ân alâ esâlîbi’l-Yûnân gibi eserleri konuya tahsis edilmiş diğer örneklerdir. Bunların yanı sıra, İbn Teymiyye (ö. 728/1328) ve onun öğrencisi İbn
Kayyim el-Cevziyye’nin (ö. 751/1350) hemen hemen tüm eserlerinde kelâma
ve kelâmcılara yönelik keskin eleştiriler yer almaktadır.

Doğru cevap A'dır.

Aslında “Bugün size dininizi tamamladım” (Mâide 5/3) mealindeki ayet,
dinin kaynağının Kur’ân ile Hz. Peygamber’in hadisleri ve bir ölçüde de
sahabenin sözlerinden ibaret olduğunu açık biçimde ortaya koyar.
Dolayısıyla dini anlama ve yorumlama noktasında nakil denilen bu kaynak dışında geliştirilen her yöntem dinde aslı olmayan ve değer ifade
etmeyen bir bid’attir. Son tahlilde kelâm da bu kapsamda değerlendirilmelidir (Herevî, 1998, s. 278, 281).

Doğru cevap B'dir.

İbn Sînâ’da da sistemli bir kelâm eleştirisi görülmez. Ancak o, âlemi ve
Allah-âlem ilişkisini açıklama tarzındaki farklılıklara bağlı olarak çeşitli
konularda kelâm öğretilerine ilişkin tenkitler ortaya koyar. Tabiatıyla tenkit
getirdiği başlıca konulardan birisi, Aristoteles’in de reddettiği atom teorisidir.
Sonuç itibariyle İbn Sînâ’nın temel gayesinin kelâm eleştirisi yapmak olmadığı ve kendi sistemini kurgularken bununla uzlaşmaz gördüğü noktalarda
kelâmcıların görüşlerini ele alarak değerlendirmeler yaptığını söylemek
mümkündür. Felsefe cenahından kelâma yönelik köklü ve sistemli eleştiriler
İbn Rüşd (ö. 595/1198) tarafından ortaya konulmuştur.

Doğru cevap C'dir.

Felsefe cenahından kelâma yönelik köklü ve sistemli eleştiriler
İbn Rüşd (ö. 595/1198) tarafından ortaya konulmuştur.
İbn Rüşd felsefesinin temel özelliklerinden birisi, felsefe ile din arasında
bir uzlaşma arayışıdır. Ona göre bir hakikat bir diğerine zıt olamayacağı için,
akılla elde edilen bilgi ve deliller ile vahiy yoluyla elde edilen bilgi ve deliller
kesinlikle birbirine ters düşmez

Doğru cevap C'dir.

Eş‘arî kelâmı Allah’ın kudret ve iradesinin mutlaklığını koruma adına, insanın hürriyetini nerede ise yok sayan bir açıklama tarzı geliştirmiş, sanki
Allah ile insanın irade ve kudretini zıt kutuplar gibi değerlendirmiştir. Âdetâ
ikincisini kabul etmenin birinciyi ortadan kaldıracağı gibi aşırı sakınmacı bir
düşünceyle hareket etmiştir.

Doğru cevap D'dir.

İslâm kültüründe ilimlere yönelik en erken sınıflamalardan birisini meşhur İslâm felsefecisi Fârâbî (ö. 339/950) yapar. O ilimleri “dil ilmi, mantık ilmi, matematik, geometri, astronomi, musikî gibi talimî ilimler, fizik ve metafizik, medenî ilimler, yani siyaset, fıkıh ve kelâm” şeklinde sınıflandırırken (Fârâbî, 1955), kelâmı, siyaset ve fıkıh gibi pratik (amelî) ilimler içerisinde değerlendirir. Onu, Allah Teâlâ’nın açıkça anlattığı belli düşünce ve fikirleri, dinî hükümleri destekleme ve güçlendirmeye, bunlara aykırı olan her şeyin de söz vasıtasıyla yanlışlığını göstermeye imkân sağlayan bir ilim olarak takdim eder. Dolayısıyla kelâmı sadece dini savunma sanatı, yani bir
araç derecesine indirdiği anlaşılmaktadır. Cevap A şıkkıdır.

Felsefeciler dışında kalan isimler tarafından yapılan tasniflerde kelâm ilmine dinî ilimler içerisinde daima önemli bir konum verilmiştir. Kelâmcıların yaptığı sınıflandırmalarda ise, felsefecilerde olduğunun aksine en yüksek paye kelâm ilmine verilir. Mesela Gazzâlî önce ilimleri aklî ve naklî şeklinde ikiye ayırır, sonra da bunların her birinin kendi içinde cüz’î ve küllî kısımlarına ayrıldığını belirtir. Ona göre dinî ilimler içinde küllî olan kelâmdır. Çünkü kelâm ilmi, en genel olan şeyle, yani varlık ile ilgilenmektedir. Fıkıh, hadis, tefsir gibi ilimler, kelâma göre cüz’î kalmaktadır. Dolayısıyla dinî ilimler arasında rütbesi en yüksek olan ilim kelâmdır. Cevap C şıkkıdır.

Kelâm da felsefe de Allah’ın zatından ve sıfatlarından, başlangıç ve son itibariyle yaratılmış varlıkların durumlarından bahseder. Ancak kelâmdan farklı olarak felsefenin konuları ele alırken hareket noktası akıldır. Akla uymadığını gördüğü konularda nakli, yani ayet ve hadisi kabul etmez. Kelâmın hareket noktası ise vahiydir, nakildir. Kelâm her ne kadar inanç konularının açıklanması ve ispatında akla yer verse de, vahyi temel kabul eder, İslâmî ilkelere bağlı kalır. Bu şekilde salt akılcı davranan ve vahyi çıkış noktası kabul etmeyen felsefeden ayrılır. Cevap C şıkkıdır.