KELAM'A GİRİŞ - Deneme Sınavı - 13

İslam alimlerinin yenilenmesini gerekli gördükleri ilimlerden biri de kelâm ilmiydi. Özellikle inkarcı akımların İslam dünyasına yayıldığı, dinin ve inancın tehdit altına girdiği bir dönemde İslam inancını sağlam delillerle ispat etme ve İslam inancına yönelen eleştirileri karşılama gibi bir hedefi olan kelâm’a bu dönemde her şeyden çok ihtiyaç vardı. Ne var ki klasik kelâmın argümanlarıyla çağın materyalist akımlarnın kullandıkları argümanlara karşı koymak mümkün görünmemekteydi. Bundan dolayı da kelâm ilminin zaman
ve zemine göre değişebilen vesâilinin değişmesi gerekirdi. Bu ihtiyacı dile getiren bir çok âlim ortaya çıkmıştır. Bunların bir kısmı Hindistan’da bir kısmı, Mısır’da bir kısmı da dönemin Osmanlı Türkiyesinde idi. Hint alt kıtasında Seyyid Ahmed Han, Şiblî Nu’manî, Emir Ali, Muhammed İkbal, Mısır’da Muhammed Abduh, Reşid Rıza, Osmanlı Türkiyesi’nde Abdüllatif el-Harpûtî, İzmirli İsmail Hakkı, Filibeli Ahmed Hilmi bunlardan bir kaçıdır. Yeni ilm-i kelâmın öncü şahsiyetleri olarak ifade ettiklerimiz de bunlardır.

İzmirli’nin önemle üzerinde durduğu hususlardan biri de şudur: Ona göre İslam akaidi ile bağdaşmayan her türlü felsefi kanun reddedilmelidir. Bu konuda taviz verilmemelidir. Dolayısıyla kabul edilen bir delille kabul edilmeli, reddedilen de bir delille reddedilmelidir. İzmirli’ye göre tabiat bilimlerinin ve astronominin doğrudan doğruya kelâm ilmine dahil edilmesi doğru değildir.

İslam alimlerinin yenilenmesini gerekli gördükleri ilimlerden biri de kelâm ilmiydi. Özellikle inkarcı akımların İslam dünyasına yayıldığı, dinin ve inancın tehdit altına girdiği bir dönemde İslam inancını sağlam delillerle ispat etme ve İslam inancına yönelen eleştirileri karşılama gibi bir hedefi olan kelâm’a bu dönemde her şeyden çok ihtiyaç vardı. Ne var ki klasik kelâmın argümanlarıyla çağın materyalist akımlarının kullandıkları argümanlara karşı koymak mümkün görünmemekteydi. Bundan dolayı da kelâm ilminin zaman ve zemine göre değişebilen vesâilinin değişmesi gerekirdi. Bu ihtiyacı dile getiren bir çok âlim ortaya çıkmıştır. Bunların bir kısmı Hindistan’da bir kısmı, Mısır’da bir kısmı da dönemin Osmanlı Türkiyesinde idi. Hint alt kıtasında Seyyid Ahmed Han, Şiblî Nu’manî, Emir Ali, Muhammed İkbal, Mısır’da Muhammed Abduh, Reşid Rıza, Osmanlı Türkiyesi’nde Abdüllatif el-Harpûtî, İzmirli İsmail Hakkı, Filibeli Ahmed Hilmi bunlardan bir kaçıdır. Yeni ilm-i kelâmın öncü şahsiyetleri olarak ifade ettiklerimiz de bunlardır.

Mısır daha XVIII. yüzyılda Batı ile yakın temas içinde kalan İslam coğrafyalarından biridir. Napolyon’un Mısır’ı işgali (1798-1801) İslam dünyasında yeni bir dönemin başlangıcı sayılır. Mısır’ın işgali üzerine gönderilen Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Napolyon’un Mısır’ı terk etmesinden sonra Osmanlıdan bağımsız bir biçimde Mısır yönetti. Ali Paşa Mısır’ın iktisadi, sosyal ve eğitim düzeninde büyük değişikliklere gitti. Napolyon’dan kalan makineleri kullanarak Bulak’ta bir matbaa kurdu. Çeşitli askeri, mühendislik ve tıp okulları açtı. Bu okullarda görevlendirilmek üzere Fransa’dan subaylar, hekim ve mühendisler getirtti. Paris’e Mısırlı öğrenciler gönderdi. 1839’da bir tercüme ve dil okulu kurarak çeşitli dallarda tercüme heyetleri oluşturdu. Mehmed Ali Paşa’nın vefatından sonra bu gayretler yavaşladıysa da Hidiv İsmail Paşa (1863-1879) döneminde tekrar hızlandı. Uzun süren Fransız işgalinden sonra bu sefer de İngilizlerin hakimiyetine girdi. Bu dönemde edebiyat, sanat ve düşünce alanında tercümeler çoğaldı.

Hindistanlı alimler, içinde bulundukları durumdan memnun değillerdi. Bu kötü durumdan çıkmak için bir arayış içerisinde idiler. Onlar bir zihniyet değişimine ihtiyaç olduğunu ve bu zihniyet değişimini gerçekleştirmede Kelâm ilminin önemli roller üstlenebileceğini düşünmüşlerdi. Seyyid Ahmed Han, Şiblî Nu’manî, Emir Ali, Muhammed İkbâl, Ebu’l-Kelâm Azâd gibi alimler bu alanda ön plan çıkmışlardır.

Hindistanlı alimler, içinde bulundukları durumdan memnun değillerdi. Bu kötü durumdan çıkmak için bir arayış içerisinde idiler. Onlar bir zihniyet değişimineihtiyaç olduğunu ve bu zihniyet değişimini gerçekleştirmede Kelâm ilminin önemli roller üstlenebileceğini düşünmüşlerdi. Seyyid Ahmed Han, Şiblî Nu’manî, Emir Ali, Muhammed İkbâl, Ebu’l-Kelâm Azâd gibi alimler bu alanda ön plan çıkmışlardır.

Muhammed İkbal Kant’ın etkisinde kalarak klasik kelâmcıların kullandığı, hudus, imkan, gaye ve nizam delillerinin hiçbirinin Allah’ın varlığını ispat etmediğini iddia etmişti. İzmirli ise İkbal’le görüşmemesine rağmen Kant’ın bu delillere yönelttiği eleştirileri incelemiş ve Kant’ın ortaya koymaya çalıştığı argümanların yetersiz ve çelişkili olduğunu ifade ederek bir anlamda İkbale de cevap vermiştir. Bununla birlikte bu dönemde şöyle bir anlayışın geliştiği de görülmektedir: Allah’ın varlığı felsefi bilginin konusu değil, tasdik ve imanın konusudur. Zira mantıki istidlaller ve ispatlar felsefi bir kesinlik ifade edebilir, fakat inanma, iman etme ve kesin kanaate ulaşma farklı bir şeydir.

Seyyid Ahmed Han’ın ortaya koyduğu yeni kelâma tabiatçı kelâm denilmiştir. Onun bu görüşlere gitmesinde modern bilimle temas içerisinde olmasının büyük rolü vardır. Öte yandan Seyyid Ahmed Han yeni kelâm anlayışını ortaya koyarken sadece Ehl-i sünnet kaynaklarıyla yetinmemiş Mutezile ve filozofların görüşlerinden özellikle o dönemde Hindistan’da çok ilgi gören Yeni Mu‘tezilecilikten önemli ölçüde yararlanmıştı.

XIX. asrın ikinci yarısında Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgânî, Seyyid Ahmed Han, Filibeli Ahmed Hilmi, Şiblî Nu’manî, Emir Ali, İzmirli İsmail Hakkı, Abdüllatif Harpûtî gibi isimler ön plana çıkmıştır. Doğru cevap E'dir.

Kelam ilmi, toplumun gelişimine ve problemlerine cevap verebilmek için kendini yenilemeye başlamıştır. Doğru cevap C'dir.

“İnanmaya yer bırakmak için bilgiyi inkâr etmek zorunda kaldım” diyen kişi Kant'tır. Doğru cevap B'dir.

Verilen üç bilim adamı da batı modern bilim anlayışının oluşumunda etkin rol oynamıştır. Doğru cevap E'dir.

Gazali ile başlayan bir dönemden sonra şerh ve haşiyecilik dönemi başlamış, özgün eserler verilememiş ve İslam kelâmı uzun süren bir duraklama ve gerileme dönemine girmişti. Doğru cevap C'dir.

Bilgisi verilen alim Abdüllatif el-Harpûtî'dir. Doğru cevap A'dır.

Yeni ilm-i Kelâm döneminde ise peygamberliğe yaklaşımın bölgeden bölgeye değiştiği görülmektedir. Doğru cevap D'dir.

Verilen üç alim de Hindistanlı'dır. Doğru cevap E'dir.

Mucize: Peygamberlik iddiasında bulunan kimsenin gösterdiği ve benzerini meydana getirmek hususunda muhataplarını aciz bırakan olağanüstü olay olarak tanımlanır. Mucize, insanların benzerini getirmekten aciz olduğu bir hadise olduğundan Allah’ın fiilidir. Doğru cevap C'dir.

Yukarıda verilen üç akım da dine karşı olmakla beraber ön plana çıkmış ve İslam 
dünyasında etkili olmuştur. Doğru cevap E'dir.

“Onlar âdetâ sağır ve lâl, kördürler, bundan dolayı da düşünemezler” (el-Bakara 2/171) ayetinde inkâr edenler gerçekte sağır, lâl, kör olmadıkları halde duyularını gereği gibi kullanmadıklarından bu şekilde nitelenmişlerdir. Ayrıca burada duyularını kullanmayanların akıllarını da gereği gibi kullanamayacaklarına işaret vardır. Bu, hem duyu-akıl ilişkisinin vurgulanması hem de bilgi edinme yollarının birinin diğerinden bağımsız olmadığının ifadesidir. Kur’ân, kişinin sağlam duyuları, kusursuz aklı ve doğru haber ile gerçek bilgi elde edebileceğinin altını çizer. Öte yandan aklın ve duyuların verdiği bilginin sınırlı olması hasebiyle insanın sağlam ve her zaman doğru kalabilen bir bilgi kaynağına ihtiyacının olduğuna dikkat çekilir. Kur’ân’ın söz konusu ettiği bu bilgi kaynağı vahiydir. Doğru cevap E'dir.

Kelâm bilginlerinin çoğunluğu bilgiyi, bilen kişi ile bilinen olgu ve olay arasında bir irtibat olarak kabul ederler. Doğru cevap C'dir.