KELAM'A GİRİŞ - Deneme Sınavı - 7

İslam coğrafyasının genişlemesine paralel olarak bir takım fikrî gelişmeler meydana gelmiştir. Bu gelişmeler içerisinde kaza ve kader meselesi de vardır. Kaderin olmadığı, ezelde kulların fillerinin belirlenmediği fikrini toplumda yüksek sesle ilk ortaya atanın Ma’bed el-Cühenî’dir (80/699). Gaylân edDımaşkî (ö. 120/738 civarı) de bu konuda benzer fikirleri savunmuştur. Bu konuda önemli olan husus, iki şahsın kader konusunda müslümanlar arasında ilk defa konuşanlar olmaları, kaderi inkâr ederek insanı fillerinde hür kabul etmeleri ve insanı kudret sahibi olarak görmeleridir. Bu iki zatın kader ile ilgili görüşleri Kaderiyye mezhebinin aslını teşkil etmiş, bu görüşü benimseyenlere kaderî denilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Gaylân, kelâm ilmi ve tarihi bakımından, Kaderiye ve Mu‘tezile’nin benimsediği prensipleri daha önce ortaya koyması bakımından önem arz eder. Nitekim Mu‘tezile’nin “el-usûlü’l-hamse” diye anılan beş temel prensibine temel teşkil eden görüşleri ilk önce o dile getirmiştir. Öte yandan onun ilâhî sıfatların zatın aynı olduğu ile Kur’ân’ın yaratılmış olduğu şeklindeki görüşleri Mu‘tezile’nin tevhid prensibinin temelini oluşturmuştur. Aynı şekilde onun, irade hürriyeti konusundaki fikirleri Mu‘tezile’nin adalet prensibinin teşekkülünde önemli rol oynamıştır. Bu yüzden, Kaderiye’nin öncülerinden sayılmakta, Ma’bed el-Cühenî’den sonra ikinci önemli isim olarak anılmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Cehm b. Safvân’a göre Allah, ahirette görülemeyecektir. Zira bir şeyin görülebilmesi için onun cisim olması; bir yön ve mekânda bulunması gerekir. Allah Teâlâ cisim olmadığı ve bir yönde bulunmadığı için görülemez. Öte yandan Cehm’e göre kabir azabı, sırat ve mizân da yoktur. Doğru cevap C'dir.

Ebu Hanefi'ye göre Allah’a inandığı halde Hz. Peygamber’in nübüvvetini benimsemeyen kimse Allah’a da iman etmiş sayılmaz. Çünkü ona iman etmek Allah’ın emirlerinden biridir (bk. en-Nisâ 4/65). Dolayısıyla Allah’a iman eden herkesin Hz. Muhammed’in nübüvvetini de kabul etmesi gerekir. Doğru cevap B'dir.

Kaderin olmadığı, ezelde kulların fillerinin belirlenmediği fikrini toplumda yüksek sesle ilk ortaya atanın Ma’bed el-Cüheni’dir (80/699). Gaylan ed Dımaşki (ö. 120/738 civarı) de bu konuda benzer fikirleri savunmuştur. Bu konuda önemli olan husus, iki şahsın kader konusunda müslümanlar arasında ilk defa konuşanlar olmaları, kaderi inkar ederek insanı fillerinde hür kabul etmeleri ve insanı kudret sahibi olarak görmeleridir. Bu iki zatın kader ile ilgili görüşleri Kaderiyye mezhebinin aslını teşkil etmiş, bu görüşü benimseyenlere kaderi denilmiştir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Ma’bed, hangi konumda olursa olsun insanların kendi yapıp-ettiklerinden sorumlu olduğunu söylüyordu. Onun kaderi yok saymasının ardında yatan neden Emevilerin keyfi yönetim şekli ve haksız uygulamalarıdır. Çünkü onlar bu haksız uygulamalarının sorumluluğunu kadere yükleyerek işten sıyrılmak istiyorlardı. Dolayısıyla doğru cevap D seçeneğidir.

Gaylân, bazı kaynaklarda Kaderiye’ye, bazılarında Mürcie’ye, bir kısmında Kaderi Mürcie’ye, bir kısmında ise Mu‘tezile’ye mensup bir âlim olarak gösterilmektedir. Gaylân’ın Mürcie’den sayılmasına muhtemelen onun, imanı “kalbin tasdiki ve dilin ikrarı” şeklinde tanımlaması, ameli imana dahil etmemesi ve büyük günah işleyenin kâfir olmadığı şeklindeki görüşleri sebebiyet vermiştir. Dolayısıyla doğru cevap E seçeneğidir.

Eski din ve kültürlerin tesirinde kalarak İslam akaidinde yeni görüşler ortaya attığı söylenen Ca‘d b. Dirhem’in hayatı ve itikadî görüşleri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bundan dolayı kendisine nisbet edilen görüşlerin ona ait olup olmadığını, ayrıca eski kültürlerden ne ölçüde etkilendiğini belirlemek oldukça güçtür. Ca'd B. Dirhemin ortaya attığı görüşlere bakarsak:

1. Allah Teâlâ’nın zatı dışında kadîm olarak kabul edilebilecek birtakım sıfatları yoktur. Eğer Allah’ın kadîm sıfatları bulunsaydı bu, Allah’tan başka kadîm varlıkların kabul edilmesi demek olduğu için tevhidi ortadan kaldırırdı.
2. Allah, yaratıklara asla benzemez. Buna göre dinî metinlerde zikredilip de Allah’ı yaratıklarla benzerlik taşıyacak şekilde niteleyen “yed”, “vech”, “ayn” gibi tabirlerin Allah’ın zatına yaraşır biçimde tevil edilmeleri gerekir.
3. Kur’ân-ı Kerîm kadîm değil hâdistir, yaratılmıştır.
4. İnsanın fiilleri tamamen kendisine aittir; o, fiil işleme gücüne (istitâat) ve iradesine özgürce sahiptir.

 Bu durumda doğru cevap E seçeneğidir. Çünkü insanın fiillerinden kendisini sorumlu tutmuştur.

Ahiret: Cehm b. Safvân’a göre Allah, ahirette görülemeyecektir. Zira bir şeyin görülebilmesi için onun cisim olması; bir yön ve mekanda bulunması gerekir. Allah Teâlâ cisim olmadığı ve bir yönde bulunmadığı için görülemez. Öte yandan Cehm’e göre kabir azabı, sırat ve mizân da yoktur. O, Cennet ve cehennemin ebedî değil fani olduğunu, oraya gireceklerin bir süre sonra yok olacaklarını ileri sürmüştür. Cennete girenler, oradaki nimetlerden bir müddet faydalandıktan, cehenneme girenler de belli bir müddet oradaki azabı tattıktan sonra cennet ve cehennem son bulacaktır. Cennet ve cehennemin daimî bir ebedîliği söz konusu değildir. Çünkü evveli olmayan bir sonsuzluk düşünülemeyeceği gibi, sonu olmayan bir sonsuzluk da düşünülemez. Kur’ân’da cennet ve cehennemim ebediliğiyle ilgili ifadeler hakiki değil, tekit ve mübalağa içindir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Kaza Kader: Cehm, kulların mutlak cebr altında olduklarını öne sürmektedir. O, insanın hiç bir gücünün olmadığını, fiillerinde  mecbur olduğunu, fiillerini icra ederken hiçbir iradesinin bulunmadığını, onları Allah’ın yarattığını ileri sürmüş, fiillerin insana izafe edilmesinin mecazi olduğunu iddia etmiştir. Zira insanın fiilleri Allah tarafından takdir edilmekte ve yaratılmaktadır. İnsanın yaptığı fiiller, suyun akması, havanın cereyan etmesi, taşın ve yaprağın düşmesi gibidir. Dolayısıyla doğru cevap B seçeneğidir.

Ebû Hanîfe Numan b. Sabit (80-150/699-767), h. 80 yılında Kûfe’de doğmuş, 150 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. O, Hanefi mezhebinin imamı ve büyük bir müctehiddir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Verilen düşünceler Ebu Hanife'ye aittir. Dolayısıyla doğru cevap A seçeneğidir.

Allahı'ın zati sıfatları: Vücut, Kıdem,Beka,Vahdaniyet,Muhalefetül Havadis,Kıyam Bi Nefsihi; Subiti Sıfatları ise Hayat,İlim,Semi,Basar,İrade, Kudret,Kelam ve Tekvindir. Beka zati sıfatlarından olup Allah'ın varlığının bir başlangıcı ve sonu olmadığını ve sonu olmayacağını ifade eder. Doğru cevap E seçeneğidir.

Hasan Basri'ye göre ergenlik çağına girmeden ölen kafir çocukları cehenneme girmeyecektir. Dolayısıyla doğru cevap C seçeneğidir. Bu soruyla ilgili olarak Hasan Basri'nin ahiret görüşü farklı kaynaklardan incelenebilir. Soruda ergenliğe girmeden ölen kafir çocukların durumunun Hasan Basri'ye göre açıklanması istenmektedir. Cevabın da C seçeneği olduğu açıkça görülmektedir. (Anadolu Üniversitesi İlâhiyat Önlisans Programı, Kelama giriş sayfa.53) Bunun nedenleriyle ilgili araştırma yapmak için farklı kaynaklardan yardım alınabilir. Cevap C seçeneğidir.

Ma’bed el-Cühenî

Gaylân ed-Dımaşkî

Kur’ân-ı Kerîm kadîm değil hâdistir, yaratılmıştır.

İrade

Hasan-ı Basrî

Allah’ın kelâmı olan Kur’ân mahlûk değildir.