KARŞILAŞTIRMALI SİYASAL SİSTEMLER

Merkeziyetçi bir devlet yapısı ve radikal bir ideoloji üzerine kurulan, içinde bulunduğu sosyo-ekonomik yapının bütün üyelerini ve kurumlarını dönüştürmeyi hedefleyen, bireysel özgürlükleri ortadan kaldıran siyasal sistemler totaliter rejim olarak tanımlanır.

Totalitarizmin Kökenleri’nde (1951) Hannah Arendt totaliter rejimlerin diğer diktatörlüklerden ayırt edici özelliğinin insan hayatının bütün boyutlarının rejimin hâkimiyeti altına alınması olduğunu belirtmektedir. Diğer baskıcı rejimlerde bu hâkimiyet oldukça sınırlıdır. Totaliter olmayan istibdat rejimlerinde hükümetler açık ve güçlü bir muhalefetle karşılaşmadıkça müdahale etmeye gerek duymayabilirler, bireylerin edilgenliğiyle yetinebilirler. Oysa totaliter rejimlerde kolluk kuvvetleri devlete itaati sağlamada önemli rol oynar. Polis ve jandarma gibi resmi kolluk kuvvetlerinin yanı sıra hükümetler resmi olmayan paramiliter oluşumları toplumu sindirmek için kullanabilir.

Propaganda kamuoyunu bir düşünceyi savunanların görüşlerine uygun şekilde
etkilemeyi amaçlayan bir iletişim biçimidir. Demokratik sistemlerde farklı  görüşe sahip grupların ve siyasi partilerin de propaganda yapmasına izin verilmektedir. Totaliter rejimlerde iletişimin devlet tekelinde olması propagandayı halkla ilişkiler sürecinden çıkarıp endoktrinasyonun, yani bir öğretinin kitleler tarafından sorgulanmadan benimsenmesinin sağlanmasına yönelik faaliyetler bütününün bir parçası haline getirmektedir.

1922’de Kara Gömlekliler olarak da anılmaya başlayan grupların Roma’ya doğru harekete geçmesi üzerine dönemin hükümeti istifasını vermiş, yeni hükümeti kuracak bir isim bulunamayınca, siyasal kargaşanın büyümesinden korkan kral hükümeti kurma yetkisini Mussolini’ye vermiştir. Böylece Faşist Parti (Partito Nazionale Fascista) iktidara gelmiştir.

1925’ten itibaren Mussolini İtalyanca’da ‘lider’ anlamına gelen Il Duce ünvanını kullanmaya başlamıştır. Dolayısıyla İtalya’da lider kültünün oluşturulmaya başladığı dönemi bu tarihten başlatmak mümkündür.

Demokratik hükümetlere olan güvensizlik 1932 yılında Nazilerin birinci parti olarak seçimden çıkmasına yol açmıştır. Hitler dışındaki siyasetçilerin hükümet kuramamasından dolayı cumhurbaşkanı 1933’te Hitler’i başbakan olarak atamak zorunda kalmıştır.

Totaliter rejimlerin kurulmasına yol açan ve pekişmesini sağlayan koşullar nelerdir?

Toplumun demokratik kurumlara olan güvenini sarsacak ve totaliter lideri kurtarıcısı olarak görmesine neden olacak düzeyde derin bir ekonomik kriz bu rejimlerin ortaya çıkışında önemli rol oynamaktadır. Bu tür durumlarda orta ve alt orta sınıflar sahip oldukları refah düzeyini ve sosyal statüyü kaybetmekten korkmaktadır. Öte yandan alt sınıflar içindeki bulundukları yoksulluğun suçlusu olarak orta ve üst sınıfları kayıran siyasal sistemi hedef almaktadır. Bu durumda totaliter lider ve partisi sistemi bütünüyle değiştirme vaadinden dolayı alt sınıflardan; kargaşaya el koyma, düzeni ve güvenliği yeniden sağlama vaadinden dolayı da alt sınıfların öfkesinden korkan orta sınıflardan destek almaktadır.

Bazı yazarlar bu nesnel koşulların dışında kültürel faktörlerin öneminden bahsederler. Buna göre modern devlete geçiş aynı zamanda kitle toplumuna geçiştir. Geleneksel toplumda aile ve cemaat gibi toplumsal kurumlarla kendisini tanımlayan birey modern yaşamla birlikte giderek bunların etkisinden sıyrılarak daha bireysel bir içerikte kendisini tanımlamaya başlamıştır. Bu durum bireysel özgürlüğü sağlasa da yalnızlık duygusunu da getirmektedir. Kitle toplumunda her bir birey birer atomdur. İşte Arendt (1951) gibi yazarlar bu toplumsal atomlaşmayı yaşayan bireylerin örgütlenmesinin totaliter rejimlerin temelinde yattığını savunmaktadır. Öte yandan faşizm gibi sistemlerin ortaya çıkmasının ancak otoriter eğilimli siyasal kültürlerde mümkün olduğu iddia edilmektedir (Rodee vd., 1983, 110).Çünkü bu sistemlerin kurduğu koşulsuz itaat ve hiyerarşik düzen totaliter bir siyasal kültüre dirençli değildir.

Ortak tarımda bir yandan sovhoz denilen devlet çiftlikleri öte yandan kolhoz
denilen tarım kooperatifleri bulunmaktaydı. 

Kolhoz ismindeki tarım kooperatifleri ürünlerin merkezi yönetimin belirlediği fiyatlar üzerinden ilgili kamu kuruluşlarına satardı. Bir kolhozun planlanandan daha fazla ürün elde etmesi durumunda bu fazlayı kolhoz üyelerine dağıtma hakkı vardı.

Sağ totaliter rejimlerde ise ekonomik sistemin rejimin bünyesine dâhil edilmesinin en yaygın biçimi korporatizmdir. Genel olarak korporatizm çıkar gruplarının resmi siyasi sürece dâhil edilerek zaptı rapta alınmasıdır. Çalışan ve işveren örgütleri birer çatı kuruluş tarafından temsil edilir ve kamu politikaları devletle bu çatı kuruluşlar arasındaki üçlü görüşmelerde şekillendirilir.

Sovyetler Birliği’nin yapısını örnek alması, Marksist-Leninist ideolojiye göre kurumlarını oluşturmaya başlaması ve topyekûncu bir takım politikaları nedeniyle 1949’da kurulan Çin Halk Cumhuriyeti zaman zaman totaliter bir rejim olarak adlandırılmaktadır.

Merkeziyetçi bir devlet yapısı ve radikal bir ideoloji üzerine kurulan, içinde bulunduğu sosyo-ekonomik yapının bütün üyelerini ve kurumlarını dönüştürmeyi hedefleyen, bireysel özgürlükleri ortadan kaldıran siyasal sistemler totaliter rejim olarak tanımlanır.

Totaliter rejimin veya totaliterliğin özünü her yapı ve kurumun bütünüyle devlet aygıtlarını kullanan otoriteler (yetkeler) tarafından denetim altına alınması oluşturmaktadır.

Devlet şiddetinin temelinde hiç bitmeyen bir düşman arama vardır. Şiddetin yöneldiği düşmanlar gerçek düşmanlar veya potansiyel düşmanlar, yani öznel veya nesnel hedefler olabilir. Rejime muhalif olan siyasi gruplar ‘gerçek’ düşmanları
oluşturur.

Totaliter rejimlerde kolluk kuvvetleri devlete itaati sağlamada önemli rol oynar. Polis ve jandarma gibi resmi kolluk kuvvetlerinin yanı sıra hükümetler resmi olmayan paramiliter oluşumları toplumu sindirmek için kullanabilir.

Totaliter rejimlerin asıl amacının toplumun bütün unsurlarını dönüştürmek olduğunu ve bireyleri rejimi aktif olarak desteklemeye ve rejimin düzenlediği faaliyetlerde aktif rol almaya zorladığını bilinmektedir. Nazi Almanyası’nın bu hedefi gerçekleştirmeye yönelik en başarılı girişim olduğunu söyleyebiliriz.

Totaliter rejimlerin en kurumsallaşmış örneği Nazi Almanyası’dır.

1949’da Çin Halk Cumhuriyeti adını alan rejim Marksizm-Leninizm’in Mao tarafından iktidarın işçi ve köylülerin birlikte yönetimde yer almasını sağlayacak şekilde yeniden yorumlandığı bir ideolojinin etrafında örgütlenmiştir.

Yeni devletin kurulmasından sonra ülke tek parti ile yönetilmeye başlamış, devrim karşıtları düşman ilan edilmiştir. Köylülerin devrimde oynadığı rolden dolayı, Mao rejiminin ilk politikası toprak reformu olmuştur. İlk aşamada büyük toprak sahiplerinin mülklerine el koyulup yoksul köylülere toprak dağıtılması şeklinde olan uygulama, küçülen toprakların verimliliği daha da düşürmesi ve kıtlığı şiddetlendirmesine neden olunca tarımda kolektifleştirmeye gidilmiştir.

Toplumun demokratik kurumlara olan güvenini sarsacak ve totaliter lideri kurtarıcısı olarak görmesine neden olacak düzeyde derin bir ekonomik kriz totaliter rejimlerin ortaya çıkışında önemli rol oynamaktadır.

Sağ totaliter rejimlerde ise ekonomik sistemin rejimin bünyesine dâhil edilmesinin en yaygın biçimi korporatizmdir. 

Korporatizm, Liberalizm ve Marksizm’e karşı, hem serbest piyasadan hem de merkezi planlamadan uzak durmayı hedefleyen üçüncü bir ekonomik sistem olarak ortaya çıkmıştır.

Totaliterlik Fransızca kökenli bir sözcüktür. Ancak 1920’li yıllarda İtalya’da bugünkü anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Bazı yazarlara göre kavramı ilk önce Mussolini’nin siyasi rakiplerinden liberal eğilimli bir gazeteci ve siyasetçi olan Giovanni Amendola özgürlüklere yer bırakmayan ve toplumun bütün kesimleri üzerinde topyekûn (total) denetim sağlamayı amaçlayan yeni rejimi eleştirmek için kullanmıştır. Daha yaygın olan diğer görüşe göre kavram Mussolini rejiminin ideologlarından Giovanni Gentile tarafından faşist rejimin kudretini ifade etmek amacıyla ortaya atılmıştır. Gentile, Faşist rejimin tutumunu ve kurmaya çalıştığı devlet sistemini tarif etmektedir.

Genel olarak korporatizm, çıkar gruplarının resmi siyasi sürece dâhil edilerek zaptı rapta alınmasıdır. Çalışan ve işveren örgütleri birer çatı kuruluş tarafından temsil edilir ve kamu politikaları devletle bu çatı kuruluşlar arasındaki üçlü görüşmelerde şekillendirilir. Tarihsel olarak loncaların yapısından etkilenerek oluşturulmuş bir sistemdir. Bir kuram olarak Liberalizm ve Marksizm’e karşı, hem serbest piyasadan hem de merkezi planlamadan uzak durmayı hedefleyen üçüncü bir ekonomik sistem olarak ortaya çıkmıştır.

Uygulamada totaliter rejimlerde totaliter rejimlerde bulunması gereken tüm özellikleri bulunması söz konusu değildir. İtalya’da devlet topyekûn egemenliği sağlayacak kapasiteye erişememiştir. Sovyetler Birliği’nde ideoloji sağ totaliter rejimlerin aksine demokratik değerleri ön plana çıkarmış, daha da önemlisi devlet devam etmesine karşın Stalin sonrasında totaliter sayılabilecek özellikler azalmış ve ortadan kalkmıştır. Mao’nun kendi iktidarı sırasında parti içerisinde eleştirilmiş olması ve dönem dönem geri plana çekilmek zorunda kalması totaliter rejimlerin özellikleri arasında sayılan lidere ve devlete tam itaatin Çin’de ne kadar sağlanabildiği sorusunu gündeme getirmektedir.