KARŞILAŞTIRMALI SİYASAL SİSTEMLER

Britanya toprakları üzerinde İngiltere (England), İskoçya, (Scotland), Galler (Wales) ve Kuzey İrlanda (Ulster) olmak üzere dört bölgeden oluşan Birleşik Krallık, dünya dillerinin birçoğunda ve Türkçe’de de kısaca İngiltere olarak anılmaktadır.

16. yüzyılın başlarında İngiltere’de de etkili olmaya başlayan Reform hareketi Kral VIII. Henry’nin papayı siyasalgüç mücadelesi yapan bir kral olarak kabul etmesi ve kendisini İngiltere Kilisesi’nin (Church of England) başı ilan etmesiyle sonuçlanmıştır. Böylece kurulan Anglikan Kilisesi Roma’daki Katolik Kilisesi ve Papa’ya karşı önemli bir güç olarak yükselmeye başlamıştır. VIII. Henry’nin Katolik Kilisesi’nin İngiltere’deki mallarına el koyması ile o zamanın tarım ekonomisinde büyük bir toprak sahibi olmasına ve önemli bir zenginliğe yol açmıştır. Bu serveti deniz kuvvetleri başta olmak üzere ordunun güçlenmesine harcamaya başlayan VIII. Henry gerek Fransız Krallığı, gerek onun müttefiki
olan Iskoçya Krallığı’nı savaşta yenerek Birleşik Krallığın bir güç olarak yükselmesini sağlamıştır.

Britanya’nın ekonomik gücü de 20. yüzyıl boyunca hızla azalmıştır. 1930’lar Dünya Krizinde ABD Britanya’yı ekonomik olarak geçmiştir. 20. yüzyılın sonuna kadar Britanya Fransa, Almanya, Japonya gibi ekonomiler tarafından geride bırakılarak, büyük ölçüde 1970’lerde keşfedilen Kuzey Denizi petrol gelirleri
ve liberal bir piyasa ekonomisi uygulamalarına dayanarak ekonomisindeki çöküntüyü durdurabilmiştir. Bugün dünyanın finans kapital merkezlerinin en başında gelen başkenti Londra’ya sahip olan Britanya aynı zamanda G-7 ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) üyesidir. Aynı zamanda Birleşmiş
Milletler (BM) Güvenlik Konseyi’nin beş daimi üyesinden birisi olan Birleşik Krallık eski sömürgesi ABD ile yakın uluslararası siyasal dayanışma içinde Kuzey Atlantik Antlaşması örgütü (NATO) kurucu üyesi olmuştur. Aynı zamanda Avrupa Konseyi’nin de kurucu üyesi olan Birleşik Krallık, Avrupa Ekonomik Topluluğu’na (daha sonraları Avrupa Birliği, AB) Fransa’nın uzun boylu direncini sonunda kırarak 1972’de tam üye olmuştur.

Birleşik Krallık halen bir monarşidir, ancak uzun yıllar süren evrim sonunda mutlak monarşiden meşruti monarşiye geçmiştir. Bu süreç içerisinde Taç’ın (Crown) gücü azalarak bir devlet simgesi (timsali) haline dönüşmüştür. Halen
kalıtsal olarak aile içinde en büyük evlada geçen Taç, şu anda Britanya tarihinin en uzun süreden beri görevde bulunan kraliçelerinden birisi olan Kraliçe II. Elizabeth tarafından taşınan bir görevdir. Onun tahttan feragati veya vefatı durumunda Galler Prensi (Prince of Wales) unvanını taşıyan aile üyesine geçmesi beklenmektedir. Taç’ın temel siyasal işlevi artık sadece Başbakan’ı atamak ve devleti temsil etmek, yani ulusal siyasal dayanışmanın simgesi olmaktan ibarettir. Diğer işlevleri, örneğin Anglikan Kilisesi’nin başı olmak, her Parlamento
(yasama organı) açılışında hükümetin programını okumak, Başbakan’dan düzenli olarak siyasal gelişmeler hakkında bilgi almak gibi işlevlerinin içeriği siyasal etkiden arındırılmış bulunmaktadır.

Bir yazılı anayasaya Birleşik Krallık hiçbir zaman sahip olmamıştır. 19. yüzyılda Bagehot tarafından yazılmış olan The English Constitution (1867) adlı çalışma bu alandaki ilk derli toplu anlatımla Birleşik Krallığın siyasal rejimini betimleyen ve Amerikan başkanlık rejimi ile karşılaştıran bir içeriktedir. Bugüne kadar da Bagehot’un bu çalışması Britanya siyasal rejimini anlamak için kullanılan
temel eser işlevi görmüştür. Fransız düşünürleri ve onları izleyen Türk hukuk ve siyaset uzmanları bu anayasası’nın “yazısız” bir anayasa olarak mevcut
olduğunu kabul etmişlerdir. Oysa, Britanya’nın yazılı veya yazısız bir anayasası olmamıştır.

Britanya siyasetinin eğer bir özelliği yasama egemenliğine bağlı bir parlamenter demokrasi rejimi uygulamasıysa, diğer özelliği de bu parlamenter
rejim uygulamasının dayandığı temel ilkenin çoğunlukçuluk (majoritarianism) ilkesi olmasıdır. Daha sonra göreceğimiz gibi, seçim sisteminin de yardımıyla Britanya siyasetinde bir siyasal partinin tek başına seçimden sonra hükümeti kurması için gereken koşullar yaratılmaya çalışılmış ve 21. yüzyıla kadar da fazla bir tartışmaya yol açmadan bu ilkenin çalışması sağlanmıştır. Buna göre her
seçime siyasal partiler başkanlarının seçimi kazanması durumunda başbakan olacağı ve yanındaki mesai arkadaşlarının da bakan olarak görev yapacakları
varsayımı ile katılırlar. Yine siyasal partiler aynı anlayışın bir uzantısı olarak uygulayacakları politikaları içeren programlarını yayınladıklarında seçmene hangi politikaların hangi politikacılar tarafından uygulanacağını beyan etmiş olurlar. Seçmen de bu kişileri ve politikaları değerlendirerek oy kullanacağı varsayımıyla hareket eder. Bu durumda yapılan seçimler sonunda seçmenin ilk tercihi olan
siyasal kadro ve politikaları seçilmiş ve bir dönem için ülkeyi yönetmek üzere Parlamento’nun Avam Kamarasındaki çoğunluğu oluşturmuş olurlar. Aynı zamanda ikinci en fazla oyu alan parti de ana muhalefet partisi olarak Avam Kamarasındaki yerini almış olur.

Güvenoyu aynı zamanda iktidarı denetim işlevi de görür. Özellikle bazı hassas politik tercihlerin konu olduğu durumlarda milletvekilleri seçim
çevrelerinden ağır baskı altında kalabilmektedir. O zaman partinin önde gelenlerinin veya başbakanın belirli bir yasa taslağında ısrar etmesi Avam
Kamarası’nın arka sıralarında oturan çoğu yeni milletvekili olan parti grubu üyelerinin çok sayıda veya topluca ayak diremesine neden olabilir. İktidar
partisi içinden gelen bu tür bir direnme bir anlamda güvenoyunun kaybedilmesi olarak yorumlanır. Buna Britanya siyasetinde arka sıraların isyanı (back bench revolt) denmektedir ki, bu tür bir direnme genellikle başbakanın hem parti başkanlığı hem de başbakanlık koltuğunu kaybetmesine yol açar.

Britanya siyasetinde hukuken, yürütme yasamadan bağımsızdır. Ancak, fiilen hem yürütmenin en etkili kurumu olan başbakanlık hem de Avam
Kamarası çoğunluğu tek bir kişinin denetiminde olduğundan adeta her iki hükümet gücünün birbirine kaynaşması söz konusudur. Onun için başbakanlık
kurumunda muazzam bir iktidar birikimi (temerküzü) oluşmakta, parlamenter rejim adeta bir “başbakanlık rejimi” olarak çalışmaktadır. Bu durumda, fiilen yasama ve yürütme bağımsızlığı bir hayli kuramsal bir içerikte kalmaktadır. Yürütme başbakan ve onun Taç’tan devralmış olduğu kabinesi ki, orada da harcama gücü olan bakanlıklar bulunmaktadır, tarafından yönetilir. Britanya sisteminde Bakanlık görevinin uygulamada uzun süreli olmadığı, çoğu bakanın ortalama bir yıldan daha az bir süre görevinde kaldığı da bir gerçektir. Bu
duruma karşılık, Bakanlık bürolarında çalışan bürokratlar (civil servants) çok uzun birer kariyer ve itibar sahibidirler. Bakanlıklar idari bakımdan süreklilik
arz eden müsteşarlıklar (under secretariat) tarafından yönetilirler. Bakanlık müsteşarları siyasal iktidarın değişimiyle göreve gelmez ve görevlerini
kaybetmezler. Liyakatle (merit) hizmet ettikleri sürece iktidar olan partinin değil, Birleşik Krallığın çıkarlarına hizmet ederler.

Bazen siyaset bilimi yazınında Westminster Demokrasisi diye anılan siyasal rejimin içeriğinin dokuz noktada toplanabileceğini A. Lijphart (1984, 4 - 6) önermiştir: 1. Yürütme gücü tek bir parti ve onun oluşturduğu bakanlar kurulunda (kabine) toplanmaktadır. 2. Yürütme ve yasama yakın bir ilişki içinde olup neredeyse kaynaşmıştır. 3.Yasama organı iki meclisten oluşmuş olmakla birlikte halkın seçtiği alt meclis hemen tüm siyasal iktidarı elinde bulundurmaktadır (asimetrik meclis ilişkisi). 4. Bu sistem biri iktidar birisi de ana muhalefet rolü oynayan iki büyük partiden oluşan bir parti sistemi sayesinde çalışır. 5. Bu iki partililik toplumu oluşturan bireyleri birbirinden ayıran tek bir toplumsal fay hattına sahip olduğunda ki, (bu ayrım Britanya’da sosyo-ekonomik bir ayrım olan sınıfsal farklılıklardan ibarettir), işlerlik kazanır. 6. Çoğunluk oyunu kazanan aday veya siyasal partinin seçimi kazandığı anlayışına göre düzenlenen bir seçim sistemi iki partili sistemi güçlü kılmaktadır. 7. Britanya hükümeti üniter ve merkeziyetçi bir yapıya sahiptir. 8. Britanya’nın çok yakın zamana kadar anayasası yoktur. Yerleşik adetler, normlar, geleneklerden oluşan hukuk uygulamaları Bagehot’un 1867’de öne sürdüğü gibi adeta yazısız bir anayasa olarak kabul edilmiştir. Bu durum Parlamento üstünlüğünün uygulanmasının bir sonucudur. Yazılı bir anayasa ve anayasa yargısı yasamanın tabi olacağı sınırlamalar getirir. Oysa Parlamento’nun üstünlüğü ilkesine göre çalışan sistemde yasamanın sınırları yoktur. Yasama kurumu istediği gibi karar alır ve aldığı kararlar yasal olarak bağlayıcı ve halkın yokluğunda onların temsilcileri tarafından alınan kararlar olduğundan halkın kararları ile özdeş ve demokratik olarak da meşrudur. Bu durumda anayasaya gerek yoktur. 9. Yasama organı her durumda gerekli olan kararı alıp yasal düzenlemeyi özgürce yapacak konumda olduğundan yazılı bir metin olarak anayasa üretmek yoluna gidilmemiştir. Mutlak bir temsili demokrasi uygulaması
biçiminde olan Westminster demokrasisinde siyasal iktidar Parlamento’da, daha doğrusu Avam Kamarası’nda toplanmış olduğu için doğrudan demokrasi
uygulamalarına hiç yer vermez.

Britanya’da uygulanan seçim sistemi tipik bir çoğunluk sistemi uygulaması olan ipi ilk göğüsleyenin kazandığı (first-past-the-post, FPTP) adeta atletizm yarışı içeriğinde olan bir sistemdir. Bu uygulamada dar bölgede (tek Parlamento sandalyesinden oluşan seçim çevresinde) çok sayıda partili ya da bağımsız adayın girdiği seçim yarışında en fazla oyu alan, yani tek bir oy farkıyla da olsa
önde olan aday seçimi kazanır. Çoğunluk seçim sistemi uygulamada çokluk, yani en fazla oyu alan adayın kazandığı bir niteliğe dönüşür. Böylece bir partinin adayının kazanması için o seçim çevresinde oyların basit çoğunluğunu (%50 + 1 oy) alması gerekmez, sadece en fazla oyu alması, bu oy miktarı ve yüzdesi ne kadar düşük olursa olsun yeterlidir. Bu durumda zaman zaman gayet düşük
oranda oy alan bir aday en fazla oyu aldığı için o seçim çevresini temsil etmeye hak kazanmaktadır. Bu içerikte ve oyların çoğunun heba olduğu ve seçim
çevrelerinde yaşayan seçmenin çoğunluğunu her zaman temsil etmeyen milletvekilleri uygulaması Britanya’da iki yüzyıldan fazla süreyle uygulanmaktadır. Bu sistemin amacı seçim biter bitmez kimlerin sandalye kazandığının hızlı ve tartışma götürmeyecek biçimde belli olmasıdır.

Britanya toprakları üzerinde İngiltere (England), İskoçya, (Scotland), Galler (Wales) ve Kuzey İrlanda (Ulster) olmak üzere dört bölgeden oluşan Birleşik Krallık, dünya dillerinin birçoğunda ve Türkçe’de de kısaca İngiltere olarak anılmaktadır. İzlanda bu bölgelerden birisi değildir. Doğru cevap D'dir.

Birleşik Krallık, güçlü bir deniz kuvvetine ve deniz ticaret filosuna sahip olduğu için güçlü bir sanayi ülkesi haline dönmüş ve Endüstri Devrimi’ni ilk gerçekleştiren devlet ve ekonomi haline gelmiştir.

1947 yılında Birleşik Krallık sömürgesi olan Hindistan bağımsızlığını ilan etmiş, hemen arkasından Hindistan ve Pakistan ayrılmıştır. Doğru cevap E'dir.

Birleşik Krallık’ta gücü azalarak bir devlet simgesi (timsali) haline dönüşen Taç’ın temel siyasal işlevi artık sadece Başbakan’ı atamak ve devleti temsil etmek, yani ulusal siyasal dayanışmanın simgesi olmaktan ibarettir. Taç'ın diğer bir işlevi her Parlemento açılışında hükümet programını okumaktır. Ancak program başbakan tarafından hazırlanmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Britanya’nın meşru siyasal karar alma mercii (yetkesi, authority) fiilen Avam Kamarası’dır. Avam Kamarası’ndaki çoğunluk lideri Taç tarafından başbakan olarak atanır, ama görevini sürdürebilmesi için Parlamento’nun güvenoyuna sahip olmak zorundadır. Doğru cevap A'dır.

Britanya Avam Kamarası’nda standart oylama uygulaması milletvekillerinin evet veya hayır anlamı taşıyan kapılardan yürüyüp geçmeleri suretiyle olmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Yasama organı iki meclisten oluşmuş olmakla birlikte halkın seçtiği alt meclis hemen tüm siyasal iktidarı elinde bulundurmaktadır (asimetrik meclis ilişkisi). Dolayısıyla iki meclisin eşit güce sahip olduğunu söylemek mümkün değildir. Doğru cevap B'dir.

Muhafazakâr Parti genellikle aristokrat veya diğer üst sınıf İngiliz liderlere sahip olmasına karşın alt sınıfların da oyunu almayı beceren, pek ideolojik bir görüntü vermeyen, piyasa ekonomisi uygulamalarını savunan ve AB karşıtı bir parti görünümündedir. Büyük mali olanaklara, iyi eğitim görmüş liderlere, zamanın koşullarına göre değişebilen ideolojik bir özelliğe sahip olan Muhafazakârlar yirminci yüzyıldan beri Britanya’nın en başarılı siyasal partilerinden birisini oluşturmuşlardır. Doğru cevap B'dir.

İşçi Partisi diğer iki partiye göre daha farklı bir geçmişten gelmektedir. Tory ve Whig’ler Parlamento’nun içinden çıkan “sistem partileri” olarak ifade edilebilirler. Oysa İşçi Partisi, Parlamento dışından büyük bir mücadele ile önce on dokuzuncu yüzyılda oy verme hakkını elde eden, sonra yirminci yüzyıl başlarında farklı ve birçoğu da köktenci (radical) olan sendikaların birleşmesiyle kurulmuş olan bir “sistem dışı” parti geçmişine sahiptir. Doğru cevap D'dir.

Britanya'da 2010 yılında gerçekleştirilen genel seçimler sonucunda Muhafazakar Parti ve Liberal Demokrat Parti koalisyon hükümeti kurmuştur. Doğru cevap C'dir.