KARŞILAŞTIRMALI SİYASAL SİSTEMLER

Karşılaştırma yöntemi kullanılarak yapılan bir araştırmada da, aynen laboratuar ortamındaki gibi, bir bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerinde etkisi olup olmadığını araştıracak koşullar üretilmeye çalışılır. Ancak, burada laboratuar ortamının ayarlamaları mümkün olmadığından, incelenecek olan olgunun ortaya çıktığı ve/veya çıkmadığı siyasal sistemler gözlemlenir. Bu durumda izlenebilecek olan iki temel yöntem olduğunu 19. yüzyıl düşünürlerinden John Stuart Mill ilk kez ortaya koymuştur. Mill önerdiği mantık süreçlerine karşılaştırmalı yöntem adını vermemiş ve birisine uyuşma yöntemi (method of agreement), diğerine de fark yöntemi (method of difference) adını vermiştir.

Mill’in uyuşma yöntemine göre bir siyasal olay, gelişme veya olgu farklı siyasal sistemlerde ortaya çıktığında (bağımlı değişken), onunla aynı anda veya onun hemen öncesinde bir bağımsız değişkenin değiştiği gözlemleniyorsa, o zaman bu bağımsız değişkenle, o olgunun (bağımlı değişkenin) bir uyuşması söz konusudur. Burada dikkat edilecek olan husus, diğer tüm koşullar farklı iken bir siyasal olay her ortaya çıktığında eğer bir bağımsız değişken de mevcutsa o zaman, o bağımsız değişken o siyasal olgunun nedeni olarak saptanır.

siyaset sosyologu olan James C. Davies yaptığı bir araştırmada ABD (1776), Fransız (1789), Rus (1917) ve İran (1979) Devrimlerinden  önce ülke ekonomilerinin hızlı bir büyüme sürecine girdiğini, ancak tam halk ayaklanması öncesindeyse birdenbire büyük bir yavaşlamaya ve hatta küçülmeye tabi olduğu saptanmıştır. Davies’in J- eğrisi olarak bilinen bu önermesine göre, büyük hızla süren iktisadi büyüme dönemlerinin arkasından iktisadi büyümede rastlanılan ani ve hızlı duraklama halk ayaklanmalarına yol açan bir toplumsal psikolojik etki yaratır.

Przeworski ve Teune’nin önerdiği olabildiğince farklı sistemler tasarımı (most different systems design, OFST) yaklaşımına göre amaç tekil bir bağımsız değişkenin tek bir bağımlı değişken üzerindeki etkisini saptamak olmayıp, belirli bir düzenli ilişkiyi çok farklı toplumlarda da gözlemleyerek tüm siyasal sistemler için geçerli olabilecek önermelere ulaşmaktır. Eğer çok farklı siyasal tarih, coğrafya, kültür, iktisadi rejim ve gelişme düzeyi v.b. özelliklere sahip olan ülkeleri gözlemlediğimizde hepsinde aynı ilişkiyi saptayabilirsek, o zaman burada bir bilim yasasını andıran genellikte bir açıklama kalıbına ulaşmış oluruz.

Yapısal İşlevsel Yaklaşımlar, Kurumsal - Yapısal Yaklaşımlara bir tepki olarak ortaya çıktı. Siyaset bilimindeki ilk örneklerini 1950’lerde vermekle birlikte bu konudaki ilk araştırmaların on dokuzuncu yüzyılın sonundan itibaren sosyologlar tarafından yapılmaya başladığını biliyoruz. Bunlar arasında en etkili olanı Alman sosyoloğu Max Weber oldu. Weber kapitalizmin Avrupa’nın batısındaki gelişiminde temel etkenin ne olduğu kuramsal (teorik) sorusuna yanıt ararken karşılaştırmalı yöntemi kullandı. Kurumsal-Yapısal Yaklaşımlara bir tepki olarak ortaya çıkan Yapısal İşlevsel Yaklaşımların ilk örneği Max Weber’dir.

Aynı ussal davranış yaklaşımının karşılaştırmalı siyasete uygulandığı bir diğer alan da yeni kurumsalcılık (neo-institutionalism) olarak bilinen alandır. On dokuzuncu yüzyıldan gelen geleneksel kurumsalcı yaklaşımın hukuk ve normlara dayalı anlatımından tamamen farklı olarak, burada ussal davranan bireylerin kurumların oluşturduğu yapı içerisinde oynadığı rolleri inceleyen bir yaklaşım söz konusudur. Yeni kurumsalcılık kurumlara özgü değerler ve yazısız kurallara (normlara) birer gözlem birimi veya değişken olarak yaklaşır.

Siyaset bilimci R. Dahl demokrasi yerine, çoğunluğun yönetimi diye Türkçeye çevirebileceğimiz poliarşi (polyarchy) kavramını önermiştir. Dahl’a göre poliarşinin gerçekleşebilmesi için aşağıdaki sekiz koşulun siyasal yaşamda kabul görmesi gereklidir ve bunlar şöyle sıralanabilirler. 1. Dernek kurma ve kurulmuş derneklere katılma özgürlüğü, 2. İfade özgürlüğü, 3. Genel oya katılma (oy verme) hakkı, 4. Kamu görevlerine seçilebilme hakkı, 5. Siyasal liderlerin seçmen tercihini kazanmak için yarışabilme hakkı, 6. Değişik haberalma kaynaklarının varlığı, 7. Serbest ve hakça seçim, 8. Hükümet politikalarını oylara ve diğer tercih belirtme süreçlerine dayandırmak için gereken kurumların varlığı ve çalışması. Dahl’ın tanımında vurgulanan ifade, örgütlenme, seçilmek için yarışma, seçime katılma, haberleşme özgürlükleri muhalefetin özgürce ve korkusuzca çalışabilmesine işaret etmektedir. Ancak, poliarşiyi hayata geçirmek için kamu politikalarının oylara ve seçmen tercihlerine dayanmasını sağlayan kurumsal altyapı, yani yasama organı, siyasal partiler, baskı grupları, mahkemeler v.b. yapıların özerk mevcudiyeti ve baskı altında kalmadan çalışması esastır.

İsviçre başta olmak üzere, Hollanda, Belçika gibi Avrupa ve Lübnan gibi Asya ülkelerinde ise parlamenter rejim uygulamaları çoğulculuk esasına göre yaygınlık kazanmıştır. Burada özellikle mezhep ve etnik kimlik açısından büyük farklılıklar gösteren toplumlarda bu farklılıkları dikkate alarak temsilcilerin yasama organlarına seçilmeleri temin edilmiştir. Yönetilenlerin çoğunluğunun seçim ve yönetim sırasında etkili olması esasına dayanan çoğunlukçu (majoritarian) demokrasi ilk uygulama modelini Britanya’da gelişmiştir.

Yarı-başkanlık rejimini popüler hale getiren uygulama 1958 yılında kabul ettiği Beşinci Cumhuriyet anayasası ile Fransa olmuştur. Bu anayasa devlet başkanlığına davet edilen General Charles de Gaulle’ün isteğine göre düzenlenmiş bir metindir. Başkan’a başkanlık rejiminde mevcut olmayan yasama organını feshetme ve altı ay süreyle olağanüstü hal ilan edip ülkeyi kendi başına yönetme gibi olağanüstü yetkiler vermiş olan bu rejim aynı zamanda başbakanlık kurumunu ve bakanlar kurulunu (Britanya’daki parlamenter uygulamadaki kabineyi) olduğu gibi yerli yerinde bırakmıştır. Parlamenter rejimin temel bir uygulaması olan yasama organının başbakan ve bakanlardan oluşan kurula ve onun her bir üyesine güvenoyu vermesi uygulamasını da koruyarak başbakan ve bakanlar kurulunu da yasama organının desteğine tabi kılmaya da devam etmiştir. Başbakan ve bakanlar kuruluna güvenoyu verilmemesi halinde yasama organının otomatikman kendi kendisini feshedeceğini de kabul eden bu uygulamada, güvenoyu verilmemesi de aşırı derecede zorlaştırılmıştır. Bu durum yasama organını da bir tür hükümet tasarruflarının tasdik makamı haline dönüştürmüştür. Aynı zamanda da hükümet seçmenin oyuyla doğrudan seçilen başkan ile seçmenin oyu ve yasama organının desteği ile seçilen başbakan ve bakanlar kurulu olarak ikiye ayrılmış bulunmaktadır.

Çağımızdaki tüm otoriter rejimler modernliğin zorunlu kıldığı çağdaş uygulamalar değildir. Bu durumda geleneksel siyasal yetki kullanımı yöntemlerine dayalı olarak meşruluklarını iddia ederler. Geleneksel siyasal yetki savını kullanarak yönetilen otoriter rejimlere çeşitli örnekler Orta Doğu’da ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında en ünlüsü Suudi Arabistan rejimidir. Bir mutlakiyetçi krallık olan Suudi Arabistan rejimi Suud hanedanının ülkeyi siyasal olarak yönetme yetkisini geleneklere bağlılığına ve özellikle İslam dininin Sünni-Hanbeli-Vahabi uygulamasına sahip çıkmasıyla meşrulaştırdığı görülmektedir. Bu görüntüsüyle Suudi Arabistan dünyada kitlesel siyasete ve onu hareketlendirmek için elzem olan siyasal partiye sahip olmayan, Nepal veya Brunei Sultanlığı gibi ender rejimlerden birisidir.

Mill’in uyuşma yöntemine göre bir siyasal olay, gelişme veya olgu farklı siyasal sistemlerde ortaya çıktığında (bağımlı değişken), onunla aynı anda veya onun hemen öncesinde bir bağımsız değişkenin değiştiği gözlemleniyorsa, o zaman bu bağımsız değişkenle, o olgunun (bağımlı değişkenin) bir uyuşması söz konusudur.

Çok farklı tarihlerde, çok farklı coğrafyalarda ve çok farklı siyasal ve toplumsal ortamlarda toplumsal ihtilaller olmuştur. ABD (1776), Fransız (1789), Rus (1917) ve İran (1979) Devrimleri bu tür ihtilallerin başlıca örnekleridir. Bu dört ülkenin de siyasal kültür ortamları, iktisadi yapıları ve gelişmişlik düzeyleri farklıdır. Bunların üçü krallıkla yönetilmekle birlikte ABD bir sömürgeydi ve kendisinin bir kralı yoktu. Onun dışında bu dört devletin hemen hemen her özelliği birbirinden farklıydı. Ancak, siyaset sosyologu olan James C. Davies yaptığı bir araştırmada bu ihtilallerden önce ülke ekonomilerinin hızlı bir büyüme sürecine girdiğini, ancak tam halk ayaklanması öncesindeyse birdenbire büyük bir yavaşlamaya ve hatta küçülmeye tabi olduğu saptanmıştır. Davies’in J- eğrisi olarak bilinen bu önermesine göre, büyük hızla süren iktisadi büyüme dönemlerinin arkasından iktisadi büyümede rastlanılan ani ve hızlı duraklama halk ayaklanmalarına yol açan bir toplumsal psikolojik etki yaratır.

Dört ülkede de aynı siyasal olgunun (Z) ortaya çıktığı saptanmıştır. Oysa her ülkedeki koşullar, bir koşul hariç (Y), çok farklıdır ve bu koşul (Y) araştırdığımız siyasal olgu (Z) her ortaya çıktığında her dört ülkede de mevcuttur. O zaman Y ile Z arasında mükemmel bir uyuşma vardır. Y ne zaman ortaya çıkarsa, Z de o zaman ortaya çıkmaktadır. Bu durumda Z bağımlı değişkeni, Y bağımsız değişkeninin matematiksel olarak fonksiyonudur [Z = f (Y)].

Karşılaştırmalı siyaset konusundaki ilk araştırmalar insanların mutluluğunu sağlayacak devlet yapısına ulaşmanın formülünü bulmak güdüsü ile yapılan kısmen normatif, kısmen pozitif önermelerden oluşan çalışmalardan oluşmuştur. Aristo’nun Politika adlı ünlü eseri bu tür bir arayışın ilk ürünlerinden olup pozitif yanı daha ağır basan bir niteliktedir.

Karşılaştırmalı siyaset konusundaki ilk araştırmalar insanların mutluluğunu sağlayacak devlet yapısına ulaşmanın formülünü bulmak güdüsü ile yapılan kısmen normatif, kısmen pozitif önermelerden oluşan çalışmalardan oluşmuştur. Aristo’nun Politika adlı ünlü eseri bu tür bir arayışın ilk ürünlerinden olup pozitif yanı daha ağır basan bir niteliktedir. Bu araştırmalardan ilk ciddi sapış N. Machiavelli (Makyavel) tarafından yazılmış olan, daha çok kamu yönetimi sanatı içeriğinde önermelerden oluşan, ancak farklı siyasal sistemler ve kültürlerde yapılan gözlemlerden derlenen Prens adlı kitaptır.

Machiavelli mutluluğu sağlayacak mükemmel devlet arayışını bir kenara bırakarak, bir devletin varlığını idame ettirmesi ve refah, istikrar ve iktidarını arttırmasının nasıl olacağı sorularına yönelmiştir.

Tam bir emperyalist yukarıdan bakış ile sömürgelere adeta onları sömüren devletlerdeki sistemleri inceleyip onlardan hangisine aitseler ona göre bir gelişmeye öykünmeleri iması söz konusuydu. Anlatımların pozitif önermelerden ibaret olması, bir Batı, kapitalist, emperyalist üstünlüğünün peşin kabulünü içermiyordu izlenimini verse de, bu çalışmalarda tüm dünyadaki devlet yapıları incelenmiyor, sadece güçlü emperyalist devletlerin ayrıntılı kurumsal fotoğraflarının çekilmesiyle yetiniliyordu. Bu çalışmalarda söz konusu devlet yönetim kurumlarının bir eleştirisini yapmak da temel hedef gibi görünmüyordu. Bunların en azından iyi çalıştığı varsayımı kabul görmekteydi.

Yapısal İşlevsel Yaklaşımlar, Kurumsal - Yapısal Yaklaşımlara bir tepki olarak ortaya çıktı. Siyaset bilimindeki ilk örneklerini 1950’lerde vermekle birlikte bu konudaki ilk araştırmaların on dokuzuncu yüzyılın sonundan itibaren sosyologlar tarafından yapılmaya başladığını biliyoruz. Bunlar arasında en etkili olanı Alman sosyoloğu Max Weber oldu.

Bu kuramsal yaklaşımda birey ve onun düşünce ve davranışları temel çözümleme ve gözlem birimi değildir. Karşılaştırmalı siyasette tarihsel yapısalcılık diye adlandırılan ve kökeni Karl Marx’ın önerdiği tarihsel materyalizme giden bir düşünce sistematiği kullanılır.

Yeni Kurumsalcılık: Aynı ussal davranış yaklaşımının karşılaştırmalı siyasete uygulandığı bir diğer alan da yeni kurumsalcılık (neo-institutionalism) olarak bilinen alandır. On dokuzuncu yüzyıldan gelen geleneksel kurumsalcı yaklaşımın hukuk ve normlara dayalı anlatımından tamamen farklı olarak, burada ussal davranan bireylerin kurumların oluşturduğu yapı içerisinde oynadığı rolleri inceleyen bir yaklaşım söz konusudur. Yeni kurumsalcılık kurumlara özgü değerler ve yazısız kurallara (normlara) birer gözlem birimi veya değişken olarak yaklaşır. Örneğin, yasama meclislerinin çalışabilmesi için yazısız kurallar vardır. Uygarca ve kibar davranmak, nezaket, sıra ve süreye saygı göstermek bunların başlıca örneklerindendir. Bu yazısız kurallara uymamanın etkileri onları hiçe sayanları dışlamak, adam yerine koymamak olabilecektir. Bu bilgi ile donanmış kişilerin oluşturduğu ortamlarda kurumsal ortama uygun davranış kalıpları gelişecek, bireyler dışlanmak gibi maliyetlere katlanmamak için nazik davranmaya dikkat etmeleri gerekecektir. Bu davranışların ne derecede saygı gördüğünü görgül olarak gözlemek ve buna göre de yasama meclislerini kurumsal gelişmişlik açısından sıralamak mümkündür. Dolayısıyla, yeni kurumsalcılığa göre normlar kurumların üyelerinin davranışlarını mutlak olarak belirlemez. O davranışlara uyma ve uymama konusunda ortaya koydukları yaptırımlar aracılığıyla bireysel üyeleri belirli yönde davranmaya doğru yöneltirler. Bu yönelim gözlemlenebilen, yani görgül bir olgu olup, normatif değildir.