Bir Konfederalizm Örneği Olarak Avrupa Birliği

Avrupa Birliği ya da kısa adıyla AB, toprakları büyük ölçüde Avrupa kıtasında bulunan ve yirmi yedi ülkeden oluşan siyasi ve ekonomik bir örgütlenmedir.

AB, bölgesel özelliklere ve zengin gelenek ve kültürel farklılıklara dayanan bir ekonomik büyümenin gerçekleşmesini hedeflemektedir.

Avrupa’da bir birlik kurulması fikri geçen yüzyıllarda Dante, Comenius ve Immanuel Kant gibi
birçok düşünür, sanatkâr ve devlet adamı tarafından benimsenmiş ve geliştirilmeye çalışılmıştır. Yanısıra 19. yüzyılda Avrupa’da bütünleşme olgusuna bakışı en iyi özetleyen ve en tutarlı öngörümde bulunanlardan biri de Fransız yazar Victor Hugo olmuştur.

II. Dünya Savaşı sonrasında Batı Avrupa’yı birleştirmeye iten sebeplerden birisi de, ABD’nin Marshall Planı’dır. ABD ekonomisini canlandırma ve yeni pazar olanakları bulma gibi amaçlar taşıyan bu proje, diğer taraftan da Avrupa’da somut işbirliğinin ilk uygulama olanağını yaratmıştır. Söz konusu yardım programının ülkeler arasındaki paylaşımını düzenli olarak sağlayacak bir yapıya duyulan ihtiyaç sonucu 16 Haziran 1948’de kurulan Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü (AEİÖ) bütünleşme ve ekonomik ilişkilerin yakınlığını somutlaştıran bir örnek olmuştur.

9 Mayıs, Avrupa Birliği’nin temellerinin atıldığı tarih olup Avrupa Günü olarak kutlanmaktadır.

1957 tarihinde altı Batı Avrupa Devleti (Batı Almanya, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg ve İtalya) arasında imzalanan “Roma Antlaşması” ile kurulan Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) bugünkü Avrupa Birliği’nin temellerini atmıştır. AET’ye hukuken ve fiilen uluslarüstü bir kuruluş olma niteliğini kazandıran söz konusu Antlaşma, 1958 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 

1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması “Avrupa Birliği Antlaşması” olarak nitelendirilmiş ve bu antlaşma ile Avrupa Topluluğu, Avrupa Birliği adını almıştır. AB’yi kuran Maastricht Antlaşması’yla Avrupa Topluluklarına yeni boyutlar kazandırılmış ve AB’nin “üç temel direği” oluşturularak, yeni bir hukuksal yapı düzenlenmiştir. Avrupa’nın bütünleşme sürecindeki en büyük kilometre taşlarından biri olan Maastricht Antlaşması ekonomik ve parasal birliğin aşamaları, bu süreçte izlenecek politikalar ve bunların gerektirdiği kurumsal değişiklikleri ayrıntılı olarak düzenleyerek, Topluluğa ekonomik birlikten siyasi birliğe geçme yetisini ve özelliğini kazandırmıştır.

Çoğu zaman Avrupa Birliği, her birine sütun adı verilen görev alanlarına bölünmüş olarak tanımlanır. Avrupa Topluluğu Yönergeleri birinci sütunu oluştururken, ikinci sütun ortak dışişleri ve güvenlik politikasını ele alır. Üçüncü sütunda ilk olarak adalet ve içişleri konuları ele alınmışsa da Amsterdam ve Nice antlaşmalarında yapılan değişiklik ve eklentilerle bu sütunun görev alanı günümüzde yalnızca güvenlik güçleri ve adalet alanında işbirliğini kapsar. Bu bağlamda, ikinci ve üçüncü sütunlar devletlerarasındaki işlemler olarak tanımlanabilir; çünkü Komisyon, Parlamento ve Adalet Divanı gibi uluslarüstü kurumlar bu işlemlerde ya hiç rol oynamazlar ya da konuya çok az dâhil olurlar. Avrupa Birliği’nin yürüttüğü etkinliklerin çoğu birinci sütun çatısı altında gerçekleştirilir. Bu etkinlikler çoğunlukla ekonomik merkezlidir ve uluslarüstü kurumlar bu sütunun konularında daha etkilidir.

2 Ekim 1997 tarihinde imzalanarak 1 Mayıs 1998 tarihinde yürürlüğe giren Amsterdam Antlaşması Maastricht Antlaşmasıyla getirilen hukuksal çerçeveyi tamamlamayı öngörmüştür. Antlaşma ile özellikle Avrupa Vatandaşlığı kavramı kapsamındaki haklar güçlendirilmiş; içerdiği özgürlük, demokrasi ve insan haklarına saygı başlıkları ile bu konularda ortak politika belirlenmesi sonucunu doğurmuştur. Ayrıca AB kurumsal yapısı ve karar verme süreci dışında geliştirilen Schengen Müktesebatı da Antlaşmaya dahil edilmiştir.

23 Haziran 2016’da İngiltere’de yapılan referandumdan %52 oyla çıkan “Avrupa Birliği’nden ayrılma kararı” ile birlikte ilk defa bir ülke Topluluktan ayrılma kararı almıştır. İngiltere’de alınan bu karar Brexit olarak tanımlanmıştır.

Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun (AET) 1958 yılında kurulmasından kısa bir süre sonra Türkiye, 31 Temmuz 1959’da Topluluğa ortaklık başvurusunda bulunmuştur. Türkiye adına bu başvuruyu, dönemin Demokrat Parti lideri ve Başbakanı Adnan Menderes yapmıştır. Menderes, bu başvuruyla, Türkiye’nin Avrupa’ya ilk adımı attığını ifade etmiştir.

Avrupa Birliği federal, konfederal, hükümetlerarası ve uluslarüstü unsurların her birinin etkili olduğu karma ve siyaset teorisindeki adlandırılmasıyla sui generis (nev-i şahsına münhasır, kendine özgü) bir sistemle yönetilmektedir.

Avrupa Birliği dünyada başka hiçbir uluslararası örgütte veya devlette olmayan özgün bir kurumsal sisteme sahiptir. Birliğin karar verme ve faaliyet mekanizması dört temel kurum tarafından sağlanmaktadır. Konsey, Komisyon, Parlamento ve Adalet Divanı’nın işbirliğine dayanan sistem hükümetlerarası ve uluslarüstü özelliklerin özgün bir şekilde biraya geldiği kurumsal bir yapı oluşturmaktadır. AB Kurumları, Topluluğun temel yapısını teşkil eden Konsey, Komisyon, Avrupa Parlamentosu, Avrupa Toplulukları Adalet Divanı (ATAD), Sayıştay ve danışsal rol üstlenen Ekonomik ve Sosyal Komite ile Bölgeler Komitesidir.

Daha önce Bakanlar Konseyi olarak bilinen AB Konseyi, Avrupa Birliği’nin merkezi karar verme otoritesidir ve bu nedenle yasama yetkisini elinde bulundurmaktadır. Konsey her üye devletin hükümetini temsil eden Bakanlar düzeyinde oluşmakla birlikte, ele alınacak konuya göre ilgili bakanların görev alanına göre adlandırılmaktadır. Örneğin Maliye Bakanları Ekonomik ve Mali İlişkiler Konseyi olarak toplanırken, Tarım Bakanları Tarım Konseyi olarak toplanmaktadır. Yılda en az iki defa toplanan Konseye, Konsey Başkanı olan üye devletin devlet veya hükümet başkanı başkanlık etmektedir.

Avrupa Komisyonu, yasama sürecini başlatan, ayrıca Birliğin yürütme organı olarak AB müktesebatını, bütçeyi ve programları uygulamaktan ve idari denetimden sorumlu kurumdur. Avrupa Komisyonu, her bir üye devletten bir kişinin yer aldığı 28 üyeden oluşur. Bu kişilere “komiser” adı verilir. Her Komiser bir veya daha fazla AB politikasının yürütülmesinden sorumludur.

 Avrupa Merkez Bankası tüzel kişiliğe sahip bağımsız bir AB organıdır. Görevi, para birimi olarak Avro’yu kullanan AB üyesi ülkelerden oluşan Avro bölgesinde fiyat istikrarını sağlamaktır. Bu görevini üye devletlerin merkez bankaları ve Avrupa Merkez Bankası’ndan oluşan Avrupa Merkez Bankaları Sistemi içinde yerine getirir. Bu çerçevede AB’nin para politikasının tespiti ve uygulanması, döviz işlemlerinin yürütülmesi, üye devletlerin resmi döviz rezervlerinin tutulması ve yönetilmesi, ödeme sistemlerinin düzgün işlemesinin sağlanması görevlerini yerine getirir. Avrupa Merkez Bankası Avro bölgesi dâhilinde kağıt para basımına izin verme konusunda tek yetkilidir.

Avrupa Birliği Müktesebatı (Acquis Communautaire), temel Avrupa Birliği Antlaşmaları’nda ve diğer yardımcı hukuk kaynaklarında bulunan kural ve kurumların tamamıdır. Avrupa Birliği’ne üye olan ülkelerin AB müktesebatını olduğu gibi kabul ederek AB hukuk düzenini benimsemesi gerekmektedir.

Avrupa Birliği hukukunu oluşturan antlaşmalar AB Hukuk düzeninin temel kaynağını oluşturmakta, bu nedenle de “Birincil Mevzuat” olarak nitelendirilmektedir. Birincil mevzuat, üye devletlerarasında doğrudan müzakereler sonucu kabul edilen ve ulusal parlamentolar tarafından onaylanan mevzuattır. Bunlar, kurucu antlaşmalar (AKÇT, AET ve EURATOM Antlaşmaları) ile onlara ilişik çeşitli ekler, protokoller ve daha sonra yapılan ilaveler ve değişikliklerden (Avrupa Tek Senedi, Maastricht Antlaşması, Amsterdam Antlaşması, Nice Antlaşması, yeni üyelerin katılımını sağlayan Katılım Antlaşmaları) oluşur.

Avrupa Birliği hukukunda Adalet Divanı’nın içtihatları büyük önem taşımaktadır. Adalet Divanı’nın verdiği kararlar, 1952 yılından itibaren Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT), 1958’den itibaren Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve EURATOM olmak üzere, uzun yıllar boyunca çeşitli anlaşmazlıkların çözümünü sağlamış ve kapsamlı bir Topluluk içtihadı oluşmasıyla sonuçlanmıştır.

Avrupa Birliği ortak politikaları kısaca, üye ülkeleri Avrupa Birliği’ne bağlayan, hukuklarını uyumlaştırıp uygulamalarını entegre eden Avrupa Birliği yönetimi araçları olarak tanımlanabilir. Bu çerçevede, AB müktesebatı bütünüyle AB mevzuatını, AB ortak politikaları da bu mevzuatla belirlenmiş AB ortak yönetim faaliyetlerini (Avrupa Topluluğu Antlaşmasında Topluluk politikaları başlığı altında düzenlemiş Topluluk ortak politikalarını ve Maastricht Antlaşmasıyla düzenlenmiş olan 2. Sütun politika ve 3. Sütun işbirliği alanları politikalarını) ifade etmektedir.