Çoğunlukçu Kurumsallaşmış Yarı- Başkanlık Rejimi: Fransa

İktidar olduğu dönemde Napoleon Bonaparte, taşra yönetimi elden geçirilerek yeniden düzenlemiştir. Fransa belli ölçüler çerçevesinde illere, iller ilçelere ve ilçeler de komün tabir edilen daha küçük birimlere ayrılmıştır. Valilere ise merkez adına önemli ölçülerde yetkiler tanınmıştır. Polis, ordu ve mali kuruluşlar yeni ihtiyaçlara cevap verecek biçimde yeniden örgütlenmiştir. Merkezde Danıştay ve Sayıştay gibi kuruluşlar ıslah edilmiştir. Birçok alanda yeni hukuki düzenlemeler yapıldı. Dönem, hukuk kurallarının sistemli biçimde derlendiği bir dönemdir. Fransız Medeni Yasası da bunlardan biridir.

Halk burjuva sınıfı ile işbirliği gerçekleştirerek ruhban ve soylu sınıfına karşı devrimi gerçekleştirmiştir.

Fransa’nın modern tarihinde en uzun ömürlü rejim, 2. Dünya Savaşı’nın başlangıcında Nazi ordularının önünde Fransız ordusunun yenilgisine kadar sürmüştür. Modern Fransa’yı ortaya çıkaran siyasal düzen de esas itibariyle bu 3. Cumhuriyet rejimidir. Parlamento üstünlüğünün hâkim olduğu bu rejim yıllarında Fransa, okullaşma, sanayileşme ve bilimsel araştırmalarda önemli başarılar kaydetmiştir. Otomobil ve uçak sanayilerinin başlatılması, keza bu dönemdedir. Bu rejim, Birinci Dünya Savaşı’nı da yöneten rejimdir. Genel olarak, Radikal Parti’nin egemenliği altında geçmiştir. Özellikle 1936’da kurulan Halk Cephesi hükümetlerinde, çalışanlar için sosyal hakların genişletilmesi bu rejimin son yıllarına rastlar.

IV. Cumhuriyet dönemi II. Dünya Savaşı’ndan 1958 yılına kadar olan dönemi kapsamaktadır. Bu dönemde önce Fransa’nın sömürgesi olan Vietnam’daki yenilgi, arkasından Cezayir’in Fransa’ya karşı özgürlük savaşı vermesi rejimin yıpranmasına neden olmuştur. Ayrıca Mısır’da bulunan Süveyş Kanalı’nın Mısır tarafından millileştirilmesi karşı çıkan Fransa, Birleşik Krallık ile birlikte operasyon başlatmış ancak ABD’nin bu duruma karşı çıkması sonucunda operasyonu yarıda bırakarak Mısır’dan çekilmek zorunda kalmıştır. Bu ve benzeri olumsuzluklar 1958 yılına gelindiğinde artık rejimi iflas noktasına getirmiştir.

De Gaulle öncelikli olarak Cezayir’in bağımsızlığını tanıyarak yaşanan çatışmaların son bulmasını sağlamıştır. Buna karşın Cezayir’deki Fransız ordusu, De Gaulle’e karşı başarısızlıkla sonuçlanan askerî darbe girişiminde bulunmuştur. De Gaulle, iktidarının ilk yıllarında, Afrika sömürgelerinin de bağımsızlık taleplerini karşılayarak onlarla yeni bir işbirliği anlayışını uygulamaya başlamıştır. 1966 yılında Fransa’yı NATO’nun askeri kanadından çıkaran De Gaulle ayrıca NATO merkez örgütünün Fransa’yı terk etmesini istemiştir. 1965 tekrar seçilen De Gaule, 1969'de yapılan halk oylamasından istediği sonucun çıkmaması üzerine cumhurbaşkanlığından istifa etmiştir.

Söyleve göre devlet işlerindeki kargaşa yaşanması, kurumlara karşı yurttaşlarda ilgisizliğe ve soğukluğa neden olmaktadır. Bu durum ise dikta tehditlerinin ortaya çıkmasına uygun bir atmosfer sağlamaktadır. Bu durumu engelleyebilmek için siyasal kargaşaları dengeleyecek, özgürlüklerin tehlikeye düşmemesini sağlayacak bir kamusal örgütlenmeye ihtiyaç vardır. Ulusal düzeyde hakemlik ihtiyacını, siyasal partilerden ve günlük tartışmalardan bağımsız olarak yerine getirecek makam Cumhurbaşkanlığı ile sağlanabilir. De Gaulle, ulusal düzeyde ve herkesin üzerinde bir şef konumunu düşünürken, yanı sıra partiler arasındaki “kısır” çekişmelerin üstesinden gelebilecek ve bu yolla “genel çıkar”ı koruyabilecek bir makam oluşturmanın peşindedir.

Cumhurbaşkanlığı seçimleri genel oyla gerçekleştirilir. Anayasa’nın 7. Maddesi, seçilme şartı olarak mutlak çoğunluğu gerektirir. İlk turda bu oy oranını bulan aday olmadığı için günümüze seçimler, fiilen hep iki turlu gerçekleşmiştir. Dolayısıyla ikinci tura kalan iki adayın kendi aralarındaki yarışma ile cumhurbaşkanının kim olacağı belirlenir.

Anayasaya göre, Fransa’nın önemli siyasal sorunlarında en yetkili makam Cumhurbaşkanlığıdır. Başkan, başbakanı ve onun önerilerine göre Bakanlar Kurulu’nu atar. Hükümetin istifasını kabul eder. Bakanlar Kurulu’na başkanlık eder. Kanunları yayınlar. Uygun görmezse, tekrar görüşülmesi istemiyle Ulusal Meclis’e geri gönderebilir. Gerekli gördüğü yasaları, halk oylamasına sunabilir. Cumhurbaşkanının yetkileri arasında Millet Meclisi’ni feshetme yetkisi de bulunmaktadır. Ancak cumhurbaşkanları bu yetkilerini, başbakana, Millet Meclisi Başkanı’na ve Senato Başkanı’na danışarak kullanabilir. Feshedilen meclis, bir yıl süreyle tekrar feshedilemez. Başka bir ifadeyle, fesih yetkisi oldukça sınırlı bir yetkidir. Bunlar ile birlikte Bakanlar Kurulu’nun kararnamelerini imzalar; sivil ve askeri makamlara atamalar yapar. Silahlı güçlerin başıdır; bu sıfatla ulusal savunma kurullarına başkanlık eder. Dış siyasetin yönlendirilmesinde ve ulusun genelini ilgilendiren güvenlik gibi temel siyasal konularda, birinci derecede yetkili makamdır.

Hükümetin programın Millet Meclisi’nde onaylanmaktadır. Meclisin üyeleri, dokunulmazlık ayrıcalığına sahiptirler. Yeni bir yasa önerisi veya mevcut yasalarda değişiklik önerilerini Millet Meclisi üyeleriyle Bakanlar Kurulu her biri ayrı ayrı sunma yetkisine sahiptir. Ancak, uygulamanın kanıtladığı gerçeğe bakılırsa, yasa tekliflerinin neredeyse tamamı hükümet kökenlidir. Diğer taraftan, milletvekillerinin yasa önerileri, harcama gerektiren yasa önerileri ise, buna yetkileri yoktur. Bu durum hemen her yasa önerisi bir harcama unsuru getireceği için fiilen yasa çıkarmalarını neredeyse olanaksız hale getirir. Savaş ilanı yetkisi de parlamentoya özgü bir yetkidir. Oysa anayasal metinler, sıkıyönetim ilanına Bakanlar Kurulu’nu yetkili kılmıştır. Yine de, on iki günü aşan sıkıyönetim programları ancak Parlamento’nun onayı ile olanaklıdır.

Fransız Devrimi her ne kadar kardeşlik, eşitlik ve özgürlük ilkeleri ile gerçekleştirilse de konu seçme ve seçilme hakkına gelince devrimden neredeyse yarım yüzyıl sonra bile, bu hakların sınırlı kaldığı görülür. Fransız erkeklerine genel oy hakkının tanınması, Büyük Devrim sırasındaki kısa süren ve tam anlamıyla uygulama bulmayan girişim sayılmazsa 1848 devrimlerinden sonra ve bu devrimler sayesindedir. Ancak Fransız kadınların oy kullanmasına 1944 yılına kadar izin verilmemiştir. Günümüzde Fransa’da adaylık ve seçilme konularında, yasal engeller bulunmamasına karşın, uygulamada kadınlar yerel ve ulusal meclislerde daha düşük oranlarda temsil edilmektedirler.

Fransızların yaşamında okul, toplumsal ilerlemede başat rol oynayan bir kurumdur. Fransa’da okulun bilgi yayma işlevinin yanı sıra, biyolojik olarak toplum nüfusunun yeniden üretilmesine vesile olduğu; kültür mirasının yeni kuşaklara devredilmesinde sürükleyici ve taşıyıcı işlevi üstlendiği; nihayet kendi ürünlerini yine kendi mensuplarına tükettirdiği görülür. Okul, uzun süre Fransız sisteminde önemli bir toplumsal yükseltici işlevi görmüştür. Tahsil yapmak, geleceği güvence altına alma ve toplum içinde saygınlığı artırma yolu olarak algılanmıştır.

Fransız kamu siyasetlerinin oluşumunda, temel ilkelerden biri iktisadi yaşamın piyasa koşullarına bağlı olma ilkesidir. Bununla beraber, devlet aygıtının da piyasa oyuncuları arasında bulunması önemli bir başka değişkendir. Öncelikle, yerel ve merkezi kamu kuruluşları, piyasada mal ve hizmet alıcısı olarak önemli rol oynarlar. Kamu otoriteleri, bunun yanı sıra ya teşvikler ya da mali yardımlarla, ihtiyaç duyan kesimleri desteklerler. Fransız Elektrik İdaresi ve Demiryolları türünden kuruluşlar ise, doğrudan doğruya kamu iktisadi teşebbüsleri olarak faaliyet gösterirler. Otomotivde ve uzay sanayisinde de devlet önemli paylara sahiptir. İster devlet doğrudan sahip olsun, ister önemli oranda payı bulunsun, bu türden kuruluşlar, esas itibariyle piyasa koşullarında çalışırlar ve kârlılık temel amaçlarıdır.

Fransız yönetimi toplumu veya siyasal düzeni ilgilendiren kimi konularda, konunun incelenmesi için ad hoc mahiyette "Bilgeler Kurulu" oluşturmaktadır. Bu tür kurullara, kurulun ele alacağı konularda genellikle deneyimli ve bilgili kişiler atanır. Kurul üyelerinin farklı siyasal eğilimleri yansıtmasına özen gösterilir. Konuların sağduyuyla ve soğukkanlılıkla incelenebilmesini olanaklı kılacak isimler üzerinde durulur. Kurul üyelerince oluşturulan nihai rapor metinleri basına yansıtılır. Dolayısıyla, konunun belli bir bilgilendirme çerçevesinde toplumda tartışılması sağlanmış olur. Geçici ve özel bir görevle sınırlı olduğu için, raporun sunulmasının ardından Kurul’un görevi de biter.

Aydınlanma felsefesi genel olarak insanın kendi yaşamını düzenlemesini yeniden gündeme almış hem düşüncenin hem toplumsal yaşamın köklü değişimlere uğrayacağı bir sürecin fikirsel/felsefi başlatıcısı olmuştur. Bu dönemde tanrı merkezli toplumsal yapının yerine akla dayanan insan merkezli toplumsal düzen arayışı almıştır. Fransız Devrimi’nin yönünü de temelde yasal-ussal bir otoritenin oluşturulması arayışları belirlemiştir Bu yüzyılın sonlarına doğru meydana gelen devrim ve ardından gerçekleşen modernleşme süreçleri, düşünsel anlamda etkilerini ve kaynaklarını aydınlanma felsefesinde bulmaktadır. 

Waterloo yenilgisi sonrası Fransız Devrimi öncesindeki Avrupa güçler dengesi siyaseti, koalisyon savaşlarıyla bozulduğu için tekrar eski haline getirilmiştir. Böylece hem Fransa’da hem Avrupa’da bir restorasyon dönemi başlamıştır. Fransa’da da parlamenter monarşi rejimi kuruldu. 1848 ayaklanmaların ardından önce II. Cumhuriyet, hemen ardından da II. İmparatorluk dönemi başlamıştır. Louis Napoleon imparator unvanı aldı. Otoriter demokrasi olarak nitelendirilen bu rejim de 1870’e kadar sürmüş ve Fransa’nın Prusya yenilgisiyle son bulmuştur.

Kral’ın mali güçlüklerin üstesinden gelmek için yeni vergiler talep etmesi, bu amaçla yüz elli yıldır toplanmayan parlamentoyu toplantıya çağırması, Büyük Devrim’e giden yolu açmıştır. Kral 16. Louis bir süre sonra da toplanan meclisi dağıtmaya teşebbüs etti. Bu noktadan itibaren ipler kopmuş ve halk temsilcileri, toplanmak için Kral’ın oluruna gerek olmadığı iddiasıyla, kendiliklerinden toplanmışlar, kurulu düzene karşı da kafa tutmaya başlamışlardır. Fransa böylece devrim sürecine girmiştir.

II. İmparatorluk dönemi Fransa’sı, başta demiryolu siyaseti gelmek üzere hızla sanayileşen, kentleşme hareketlerinin ivme kazandığı bir Fransa’dır. Paris, yeniden inşa edilir. Bu Fransa, aynı zamanda çoktandır sürdürülen sömürgecilik siyasetini de geliştirir. II. İmparatorluk düzeninin özgürlükler açısından baskıcı olduğunu bir dönemdir. Başta Victor Hugo gibi isimlerin yer aldığı birçok aydın, Fransa’yı terk etmek zorunda bırakıldılar. III. Napoleon diye adlandırılan Louis Napoleon, baskıcı ve kişisel bir yönetim sürdürdü. Osmanlı İmparatorluğu, Birleşik Krallık ve Sardunya Krallığı ile koalisyon oluşturarak Rusya’ya karşı girişilen Kırım Savaşı döneminin önemli olaylarındandır.

V. Cumhuriyet Anayasası’nın getirdiği en önemli yenilik yasaların anayasaya uygunluğunu denetleyen bir organ olan Anayasa Konseyi’ni kurmasıdır. Fransız siyasal gelenekleri genel iradenin üzerinde başka bir irade tanımayan bir geçmişe sahiptir. Bu nedenle Fransız siyasetçileri, yasaların yargı tarafından denetimi seçeneğine hep soğuk bakmışlardır. 1958 Anayasası, söz konusu geleneğin aksine, yasaların anayasal denetimini metne geçirmiştir.

Yaşanan iki dünya savaşında da Almanya tarafından işgale uğrayan Fransa benzer bir durumun tekrar yaşanmaması adına AB’nin oluşumunda Almanya ile birliğin en önemli iki ayağını oluşturur. 1960’lı yıllardan beri Fransa, iktisat siyasetlerinde Almanya ile ortak anlayışlar üzerinden hareket etmeye çalışır. Avrupa Birliği, büyük ölçüde Fransa-Almanya işbirliği biçiminde gerçekleşmektedir.

Fransa’yı yönlendiren ve yöneten kadrolar, ülkenin yüksek okullarından mezun seçkinleridir. Bu okulların bir kısmı mühendislik okulları, bir kısmı da sosyal bilim içerikli okullardır. En önemlileri arasında, Politeknik, Ulusal İdarecilik Okulu ve Yüksek Ticaret Okulu sayılabilir.  Söz konusu okullar, Fransa’nın yönetici yetiştirme okulu gibi çalışırlar. Bu okulların mezunları gerek özel gerekse kamu alanında üst düzey görevlere gelirler.